بررسی تطبیقی از سبک زندگی، فعالیت‌های سیاسی و نوع مبارزات نلسون ماندلا و عبدالعلی مزاری

مارس 11, 2025 | مقالات

بررسی تطبیقی از سبک زندگی، فعالیت‌های سیاسی و نوع مبارزات نلسون ماندلا و عبدالعلی مزاری

مقدمه

در عصری که فرهنگ فرد محوری، تندیس و بزرگ‌سازی فردی برای انسان‌ها کم‌کم رنگ می‌بازد، نلسون ماندلا و عبدالعلی مزاری شاید آخرین نمادهای باشند که بتوان از آن‌ها به‌عنوان موفق‌ترین الگو‌های مبارز یک نسل در مقابل ظلم، تبعیض، بی‌عدالتی، انحصارگرایی و برتری‌جویی یادکرد.

آنچه از نزدیک به نیم‌قرن مبارزه آزادی‌خواهانه‌ی ماندلا و مزاری این دو اسطوره جاویدان و مبارزین راستین، علیه هرگونه تبعیض، بی‌عدالتی، سلطه‌جویی و برتر بینی نژادی، قومی و مذهبی در تاریخ ماندگار خواهد ماند، الهام بخشی و تأثیرگذاری است که مبارزات این مبارزین و هم‌رزمان‌شان برای سایر جوامع به ارمغان آورده‌اند.

با در نظر داشت این موضوع که هریکی از این دو رهبر ویژگی‌ها، شرایط زمانی و اجتماعی خاص خود را داشتند ما در این مقاله کوشیده‌ایم که سبک زندگی، نوع فعالیت‌های سیاسی و وجه مشترک مبارزات این دو اسطوره عدالت‌خواهی را به شکل فشرده و مختصر به تحلیل و بررسی بگیریم.

1. اهداف مبارزه

ماندلا در سال 1942 عضو مجتمع کارگران بومی شد ⁽¹⁾ و توسط یکی از دوستانش با کنگره ملی افریقای جنوبی آشنا گردید که این کنگره قدیمی‌ترین و محبوب‌ترین سازمان ملی برای سیاه‌پوستان در افریقای جنوبی بود و به‌طور قانونی علیه نژادپرستی مبارزه می‌کرد، ماندلا با دوستانش می‌خواست علیه نژادپرستی در فعالیت‌های حزبی سهم بگیرد، او به‌عنوان یک سیاه‌پوست تبعیض نژادی را عملاً می‌دید و آن را در پوست، گوشت و استخوانش حس می‌کرد. ماندلا اولین حرکت سیاسی خود را از شرکت در راه‌پیمایی اعتراضی و بعد شرکت در طرح تحریم اتوبوس‌های شهری که کرایه آن از 4 پنی به 5 پنی افزایش یافته بود شروع کرد ⁽²⁾ و سیاه‌پوستان اتوبوس‌ها را تحریم نموده بودند که بعد از 9 روز موفق شدند کرایه اتوبوس را کاهش دهند -باید خاطر نشان کرد که در آن زمان ترام وا هم در افریقای جنوبی وجود داشت ولی سیاه‌پوستان حق سوارشدن آن را نداشت- بالاخره ماندلا و جمعی از همکارانش انجمن جوانان کنگره ملی افریقا را زیر نظر کنگره ملی با شعار ناسیونالیزم افریقایی ایجاد کرد که اصول اعتقادی و اهداف مبارزه آن روی سه اصل استوار بود که آن سه اصل عبارت بودند از:

الف) خلق یک ملت واحد از طریق ترکیب قبایل مختلف؛

ب) پایان به سلطه سفیدپوستان که خود را نژاد برتر می‌پنداشتند؛

ج) تشکیل دولت دموکراتیک مبتنی بر اراده مردم؛

بناً می‌توان یادآور شد هدف مبارزات ماندلا به‌طور کلی روی این سه اصل که در فوق ذکر شد می‌چرخید ⁽³⁾.

اما مزاری با شروع مقاومت علیه حزب دموکراتیک خلق در افغانستان بعد از کودتای 7 ثور سال 1357 -که حزب متذکره توسط این کودتا داوود خان رئیس‌جمهور آن‌وقت افغانستان را سرنگون و قدرت را به دست گرفته بودند- وارد مبارزات شد و تا شکست کامل ارتش سرخ شوروی و دولت تحت حمایت آن، به‌عنوان یکی از رهبران مقاومت علیه حضور بیگانگان در افغانستان خودش را ثابت کرد و مبارزات خود را ادامه داد.

قبل از سال 1368هجری خورشیدی، مردم هزاره در قالب 25 خیزش مردمی و نُه حزب علیه دولت جمهوری دموکراتیک افغانستان می‌جنگیدند. برای انسجام نیرو و جلوگیری از پراکندگی قوای مردمی هزاره، مزاری در کنار دیگر چهره‌های وحدت خواه، رهبران نه حزب را برای تشکیل وحدت قومی به بامیان دعوت نمود که در ابتدا هفت حزب باهم متحد شدند، پاسداران جهاد اسلامی افغانستان آخرین حزبی بود که به این جمع پیوست اما حزب حرکت اسلامی افغانستان تحت رهبری آصف محسنی وارد این وحدت هشت گانه نشد. در سال 1368 هجری خورشیدی با متحد شدن هشت حزب مربوط به مردم هزاره، حزب وحدت اسلامی افغانستان رسماً تشکیل شد که پسان‌تر شورای مبارزه هزاره‌های اسماعیلی افغانستان نیز به جمع‌شان پیوست ⁽⁴⁾.

این حزب سیاسی (حزب وحدت اسلامی افغانستان) که در سال 1368 هجری خورشیدی تأسیس شد و در اولین انتخابات مزاری را به حیث دبیرکل انتخاب نمود عمده‌ترین احزاب سیاسی، جریان‌ها و خیزش‌های مردمی را در ترکیب خود جا داد که با هدف اتحاد مردم هزاره و شیعیان افغانستان شروع به فعالیت نمود، مزاری مانند ماندلا به ترکیبی شدن مردمش می‌اندیشید که در این زمینه مانند ماندلا از هیچ‌گونه سعی و تلاش دریغ نکرده بود، پس می‌توان گفت که هدف از ایجاد حزب وحدت اسلامی افغانستان به رهبری مزاری دارای چندین اصول اعتقادی بود که عبارت‌اند از:

الف) یکجا شدن تمام احزاب و جریان‌های که عمده‌ترین نیروی آن‌ها هزاره‌ها بود (ترکیب عمومی از احزاب و جریان‌های سیاسی)؛

ب) پایان دادن به سلطه نژادی در افغانستان؛

ج) تشکیل دولت دموکراتیک بر اساس اراده مردم در افغانستان؛

د) به رسمیت شناسی مذهب تشیع در افغانستان ⁽⁵⁾؛

ه) همدیگر پذیری و متحد شدن با سایر گروه‌ها و اقوام ساکن در افغانستان.

لذا دیده می‌شود که اهداف مبارزات این دو رهبر فرزانه‌ی تاریخ (ماندلا و مزاری) وجه تشابه بسیار دارد چنانچه اهداف مبارزات ماندلا مبارزه علیه نژادپرستی و تأمین حقوق سیاه‌پوستان در افریقا، واحد شدن مردم افریقا جنوبی و پایان دادن به سلطه سفیدپوستان بود؛ همین‌گونه مزاری هم در افغانستان علیه نژادپرستی مبارزه مثمر انجام داد، همچنان برای ایجاد یک سقف واحد برای مردم تلاش کرد و در نهایت موفق به ایجاد حزب وحدت شد، کاری که ماندلا نیز در انجمن جوان کنگره ملی برای آن مبارزه می‌کرد: “ایجاد یک ملت واحد”. مزاری برای پایان دادن به سلطه یک قشر خاص مبارزه می‌کرد، او می‌گفت افغانستان کشور همه ساکنان افغانستان است بناً باید همه مردم بر اساس شعاع وجودی‌شان در تصمیم‌گیری‌های سیاسی افغانستان و قدرت شریک باشند.

ناگفته نباید گذاشت که مزاری رهبر یک قومی بود که سال‌ها طعم تلخ تبعیض، بی‌عدالتی و انحصارطلبی را با پوست و گوشت‌شان حس کرده‌اند، این در حالی است که ماندلا نیز رهبر سیاه‌پوستان و افریقای جنوبی، طعم تلخ تبعیض و بی‌عدالتی و انحصارگرایی را که سیاه‌پوستان افریقای جنوبی چشیده بود را حس می‌کرد.

2. شیوه‌های مبارزه

چنانچه یادآور شدم که عبدالعلی مزاری و نلسون ماندلا در کشورهای متفاوت و جامعه‌های متفاوت که هر جامعه فرهنگ، مذهب و رسوم خاص خود را داشتند ظهور کردند و آنچه را که این دو رهبر برای آن تلاش کردند وجه تشابه بسیار با هم‌دیگر دارد، برای تحقق این اهداف و آرمان شیوه‌های مبارزات آن‌ها نیز وجه تشابه‌های زیادی دارد که ذیلاً به عمده‌ترین روش‌های مبارزه این دو رهبر فقید اشاراتی خواهیم کرد.

الف) مبارزه عاری از خشونت و مبارزه مسلحانه

با آنکه روش مبارزه نلسون ماندلا و عبدالعلی مزاری الهام گرفته از روش مبارزه رهبر فقید هند (مهاتما گاندی) بود، اما ماندلا در سال 1953 به این گمان رسید که روش‌های نافرمانی مدنی و اعتراض‌های قانونی به‌زودی ناممکن خواهد گشت بناً او در اکثر سخنرانی‌هایش از عدم کارآمد بودن روش مبارزه عاری از خشونت سخن می‌گفت و خواهان مبارزه قهرآمیز بود⁽⁶⁾، وی دراین‌باره به صورت واضح در کتاب خاطرات خود می‌نویسد: «در هند گاندی با یک قدرت خارجی طرف بود که در نهایت بسیار واقع‌گراتر و عاقبت‏اندیش بود. درحالی‏که سفیدپوستان حاکمِ آفریقای جنوبی این‌گونه نبودند. مبارزه‏ی منفی به دور از خشونت، موقعی مؤثر است که نیروی مقابل‌تان به قواعدی که شما به آن وفادار هستید، پای‌بند باشد؛ اما اگر اعتراض مسالمت‏آمیز با خشونت مواجه شود، سودمندی آن از بین می‏رود؛ برای من عدم‏خشونت یک اصل اخلاقی نبود، بلکه یک استراتژی بود. هیچ خیر اخلاقی در استفاده از یک سلاح ناکارآمد وجود ندارد» ⁽⁷⁾.

بالاخره ماندلا توانست کنگره ملی افریقای جنوبی را متقاعد سازد تا روش مبارزه خود را بعد از 53 سال تلخ‌کامی تغییر دهد، همین کار هم صورت گرفت و یک بخش نظامی بنام “نیزه ملت” که خود ماندلا رهبری آن را به عهده داشت تأسیس شد، برای اینکه علیه دولت اقداماتی انجام دهد تا دولت آن‌وقت حاضر به مذاکره گردد که بعد از تشکیل این شاخه نظامی روش مبارزه عدم خشونت به مبارزه خشونت و قهریه تبدیل شد.

نیزه ملت که شاخه نظامی کنگره ملی افریقای جنوبی بود از تمام روش‌های مبارزه چهار نوع عملیات خشونت آمیز را برای مبارزه با دولت بررسی نمود که عبارت از خرابکاری، جنگ‌های چریکی، ترور افراد و انقلاب آشکار. در نهایت با خرابکاری شروع به فعالیت‌های خشونت‌آمیز کرد که این روش‌ها صرف به خاطر فشار آوردن به دولت برای لغو نظام آپارتاید نژادی و تأمین حقوق سیاه‌پوستان افریقای جنوبی بود. ⁽⁸⁾

در افغانستان نیز مشابه ماندلا، در یک قومی که سال‌ها طعم تلخ تبعیض، بی‌عدالتی و تمام ناملایمات روزگار را چشیده و محروم بودن از کوچک‌ترین حقوق انسانی را تجربه کرده بود، رهبر فرزانه ظهور کرد که او کسی نبود جز عبدالعلی مزاری؛ رهبری که فلسفه عدم خشونت یا همان روش مبارزه رهبر فقید هند “مهاتما گاندی” را سرلوحه کار خود قرار داده بود، او در جریان مبارزات عدالت‌خواهانه خود در افغانستان درحالی‌که مؤسس یک حزب قدرت‌مند متشکل از هزاره‌ها، دارای شاخه نظامی بود بازهم مبارزات عدالت‌محور خود را بدون خشونت آغاز کرد و در میانه راه مانند نلسون ماندلا روش مبارزه ایشان فرق نمود او وقتی دید که مخالفین و دولت‌مداران آن روز، به‌طور هدف‌مند به یک گروه خاص ظلم و تبعیض را روا داشته و از قوه قهریه، سرکوب، قتل و کشتار در مقابل مردم بی‌دفاع هزاره استفاده می‌کند دست به اسلحه برد و فرمان داد که حق دفاع از خود را دارید هرگاه دشمن به شما تعرض می‌کند شما باید جواب تجاوز دشمن را بدهید و درعین‌حال او سال‌ها تلاش کرد که هزاره بودن دیگر در افغانستان جرم نباشد ⁽⁹⁾، چنانچه ماندلا دقیقاً در افریقا همین کار را انجام داد که گفت سیاه‌پوست بودن جرم نیست.

مزاری در افغانستان به خاطر اندیشه‌های عدالت محور خود امروز با عنوان رسمی “شهید وحدت ملی افغانستان” شناخته می‌شود ⁽¹⁰⁾ چرا که او هیچ‌گاهی نمی‌خواست حق کسی ضایع شود و یا به قوم و مذهب خاصی ظلم شود او حکومت مبتنی بر اراده مردم که همه اقشار در آن سهیم باشد را فریاد می‌زد، او بارها در موضع‌گیری‌های سیاسی خود بر وحدت اقوام تأکید کرده بود و دشمنی اقوام و مذاهب را فاجعه برای افغانستان می‌دانست او حقوق همه مردم را به اساس شعاع وجودی‌شان خواستار بود ⁽¹¹⁾.

ب) دموکراسی و حاکمیت مردمی

بزرگ‌ترین یادگار مزاری در افغانستان و ماندلا در افریقای جنوبی بیداری، روشنگری و هویت بخشی برای افغانستان و افریقا است، آن‌ها توانست دیوار خراب‌شده روابط اجتماعی را با خودباوری اقوام ترمیم کند، مزاری مانند ماندلا در پی قدرت نبود بلکه در پی ساختن یک ملت بود و ملت ساخته نمی‌شود مگر با پذیرفته شدن، درک هویت‌ها و مشارکت سیاسی، مزاری مقتدرترین و مردمی‌ترین رهبر در میان رهبران افغانستان بود، دلیل این اقتدارش بودن در بین مردم و زیست ساده و مردمی‌اش بود، مردم دست او را می‌بوسیدند و از شدت علاقه گریه می‌کردند و او هم در شیارهای پیشانی مردم تاریخ استبدادی، رنج و مظلومیت‌شان را می‌خواند، مزاری تاریخ و مظلومیت‌های تاریخی را کمتر در کتاب‌ها و بیشتر در سیمای مردم می‌خواند و راه حل را در درون خود جستجو می‌کرد.

هردو رهبر ساختارها و مناسبات حاکم بر روابط اجتماعی زمان و محیط‌شان را بر هم زدند و این توان را در اراده خودشان، اتحاد و انسجام مردم‌‌شان یافتند، برای هر یک شیوه‌های مبارزاتی متفاوتی وجود داشت بنابراین در دست گرفتن تفنگ مطلقاً بد نیست بلکه گاهی راه رهایی، تفنگ است و مسیر آزادی، مقاومت.

گرچه هنوز مزاری در سطح ماندلا مطرح نشده چون در جامعه افغانستان هنوز به‌شدت در برابر انسانی شدن روابط اجتماعی و انسانی شدن ساختارها مقاومت می‌شود اما کاری را که مزاری کرد شکستن سنت حاکم بر سیاست در افغانستان بود، او توانست بر همه بقبولاند که کسی مادرزاد اهل سیاست و قدرت؛ و آن دیگری مادرزاد اهل بردگی و اسارت نیست که این کار بزرگ برابر است با شکستن آپارتاید در آفریقا؛ با شکستن تبعیض در آمریکا و شکستن استعمار در هند.

لذا به خاطر همین داعیه عدالت‌محور مزاری در افغانستان، بزرگان افغانستان خصوصاً”رئیس‌جمهور پیشین افغانستان محمد اشرف غنی احمد زی” گفته است که مزاری با این داعیه مردمی و عدالت‌خواهی‌اش جهت تاریخ افغانستان را تغییر داد ⁽¹²⁾.

ج) مبارزه علیه ظلم و بی‌عدالتی و نظام آپارتاید (مبارزه با انحصارگرایی و فاصله طبقاتی)

یکی دیگر از نقاط مشترک این دو رهبر سیاسی این بود که درک درست از تاریخ، جامعه و زمان خود داشتند و برای آینده نگرش، برنامه و طرح درست داشتند، تاریخ ملت‌های هر دو رهبر تاریک و استبدادی است و جامعه‌های‌شان استبداد زده و غرق در فقر فرهنگی و فاقد دارایی فکری؛ ملت‌های هر دو رهبر اسیر استبداد و ستمی بنام تبعیض نژادی بودند درحالی‌که مستبدان و استبداد زدگان هر دو درک غلط از خود داشتند و آن اینکه، یکی خود را برتر دانسته و مستحق استیلا فکر می‌کرد و دیگری خود را مخلوق مفلوک قبول کرده مستوجب بردگی می‌دانست، این‌ها آمدند و گفتند که چنین نیست، آگاهی دادند و برای آگاهی جامعه‌شان مبارزه کردند و در نهایت روشنی را به ارمغان آوردند. آن‌ها درک درست داشتند که بر سر شناخت‌شان باور و به پای باورشان صادقانه ایستادند همان چیزی که در آموزه‌های دینی ما علایم ایمان کامل یک مؤمن تعریف ‌شده است، آن‌ها مؤمنان راستین در مبارزه‌شان بودند و تسلیم نشدند تا اینکه در نهایت هر کدام به پیروزی رسید؛ در آفریقا آپارتاید و بردگی سیاهان ختم شد، در افغانستان هم دیگر هزاره بودن جرم و ننگ نیست، مزاری قدرت و وزارت نمی‌خواست بلکه مشارکت در تصمیم‌گیری می‌خواست¹³⁾⁾ و این معنایی جز انسانی شدن سیاست، برابری و حقوق شهروندی ندارد.

3. ساده زیستی

ساده زیستی یکی از مهم‌ترین ویژگی این دو اسطوره جاویدان سیاست و خط عدالت‌خواهی است که عکس‌ها و فلم‌های به جامانده و خاطرات که از هم‌کاران و هم‌قطاران این دو رهبر فرزانه روایت شده است نشان‌دهنده ساده زیستی و تجمل زدایی آن‌ها است که در این مورد بحث بیشتری لازم نیست.

لذا دیده می‌شود که هر دو رهبر هم‌‎رنگ با مردم بوده و هیچ‌گاهی خود را نسبت به مردم برتر ندانسته بلکه همیشه منافع شخصی‌شان را قربانی منافع مردم‌شان کرده‌اند که این موارد در کتاب خاطرات ماندلا و سخنان مزاری به وضاحت قابل درک است بناً می‌توان گفت که مزاری یکی از بهترین رهبران مردمی در افغانستان و ماندلا در افریقای جنوبی بوده است.

4. خدمت‌گزاری به خلق بهترین دست آورد سیاسی

هدف مزاری از خدمت به خلق رسیدن به مقام و منصب نبود، بلکه خدمت به خلق یکی از خواست‌های اخلاقی او بوده است، او برای اینکه سیاست را در افغانستان از سمت نژادگرایی به‌سوی انسان‌سازی سوق دهد مبارزه کرد که این کار در نوع خود بهترین خدمت برای مردم رنج‌دیده افغانستان، مخصوصاً هزاره‌ها بود که سال‌ها طعم تلخ بی‌عدالتی و تبعیض را چشیده بودند.

مزاری در راه خدمت به مردم، تمام هست و بودش را قربانی کرد ⁽¹⁴⁾؛ چنانچه ماندلا نیز در این راه سختی‌ها و دشواری‌های فراوان را کشیده بود، او حتی نتوانسته بود به عیادت مادرش برود که برای انسانی ساختن سیاست، نهادینه ساختن فرهنگ اجتماعی و مبارزه با هر نوع بی‌عدالتی و انحصارطلبی مبارزه می‌کرد.

به‌طورکلی می‌توان گفت که این دو رهبر فرزانه در پای این آرمان تا شکستن زنجیر بی‌عدالتی و انحصارگرایی مبارزه کردند و بالاخره موفق نیز شدند، آن‌ها پیشگامان مبارزه علیه تبعیض، بی‌عدالتی و آپارتاید نژادی بودند.

5. مدافع همه اقشار جدا از رنگ، نژاد، مذهب و دین، بدون تعصب

این دو رهبر بر علاوه خصوصیت‌های که گفته شد، وجه دیگر تشابه آن‌ها نداشتن تعصب نژادی، مذهبی، سمتی و گروهی‌شان است، آن‌ها انقلاب فکری کردند برای تغییر باورهای غلط و آوردن باورهای نو و طبیعتاً نوآوری فکری در شرایط مختلف اجتماعی و زمانی، کار و شیوه‌های متفاوت را ضرورت دارد، مزاری و ماندلا اگرچه برای انسان‌سازی سیاست از فلسفه عدم خشونت رهبر انقلاب هند “مهاتما گاندی” استفاده می‌کردند ولی برای دفاع از ملیت و مردم خود مجبور شدند که به اسلحه متوسل شده دست به تفنگ بزنند.

ماندلا برای اینکه قیام و مبارزات عدالت‌محورش نتیجه بدهد با تعدادی از سفیدپوستان همراه شد، در نهایت وقتی به قدرت رسید تمام سفیدپوستان را به‌عنوان هم‌وطن در آغوش گرفت و خواستار سهم گیری سفیدپوستان به‌طور مشترک با سیاه‌پوستان در قدرت و بازسازی افریقای جنوبی شد. دقیقاً این کار را مزاری در افغانستان به منصه اجرا گذاشت او در افغانستان می‌خواست همه گروه‌ها، اقوام و مذاهب در تصمیم‌گیری‌های سیاسی مشارکت داشته باشند.

او همواره می‌گفت حق خواستن به معنی دشمنی باکسی نیست ⁽¹⁵⁾، بیاید برای همه اقوام ساکن در افغانستان حق مشارکت در قدرت و تصمیم‌گیری‌های سیاسی را بر اساس شعاع وجودی‌شان تأمین کنیم؛ او دشمنی اقوام در افغانستان را فاجعه خوانده و راه بیرون رفت افغانستان از بحران را هم‌دیگرپذیری در بین اقوام، مذاهب و احزاب می‌دانست، او می‌گفت هیچ قومی به‌تنهایی نمی‌تواند افغانستان را از این بحران نجات دهد، این در حالی است که ماندلا نیز مشارکت همه اقشار در افریقا را الزامی می‌دانست و به خاطر همین موضوع بعد از به قدرت رسیدن تمام ظلم و جنایاتی که از طرف سفیدپوستان بر سیاه‌پوستان تحمیل شده بود را بخشید ⁽¹⁶⁾.

6. مسؤولیت پذیری

مسؤولیت پذیری یکی از شاخص‌های عمده یک رهبر مردمی است که این موضوع در وجود هر دو رهبر هم ماندلا و هم مزاری موج میزند، مزاری مسؤولیت‌های فردی و اجتماعی خود را به‌طور احسن و خلص نیت انجام داد کاری که ماندلا در افریقا انجام داد؛ وظایف محوله که از طرف انجمن جوانان کنگره ملی افریقای جنوبی و نیزه ملت برایش داده شد بود را مو به مو انجام داد و در نهایت این ویژگی عمده، او را به یکی از محبوب‌ترین رهبران در افریقای جنوبی تبدیل کرده بود، این در حالی است که مزاری نیز با حس مسؤولیت پذیری و وجدان بیدار مبارزه علیه تبعیض را یکی از بزرگ‌ترین مسؤولیت‌های خود می‌دانست که در این راه جان شیرینش را از دست داد و حتی تا آخرین لحظه مردمش را تنها نگذاشت و در پای آرمان عدالت‌محور خود قربانی شد ⁽¹⁷⁾.

می‌توان گفت مسؤولیت ‌پذیری و احساس مسؤولیت در هر دو رهبر (ماندلا و مزاری) مانند خون در رگ‌ و قلب در بدن برای‌شان ارزش داشت‌ و هر دو آن را یک اصل برای پیروزی و شکستن تبعیض و انحصار می‌دانستند. ‌دو رهبر راه‌ گشا برای ملت ستم‌ دیدۀ افریقا و افغانستان شد و امروز سرمشق میلیون‌ها انسان قرارگرفته‌اند.

نتیجه‌گیری

چنانچه بیان شد رهبران و سیاست‌مداران دنیا باهم مشابهت‌ها و تفاوت‌هایی دارد که عبدالعلی مزاری نیز در خط عدالت و مبارزه علیه تبعیض و انحصارگرایی تشابه و تفاوت‌های خود را با دیگر رهبران بزرگ دنیا دارد، مزاری همانند گاندی مدافع مردمش و مانند ماندلا عدالت‌خواه بود، او سال‌های پربار عمرش را طوری که در مقاله به‌طور مختصر نوشته آمدیم، در راه رسیدن به آزادی و مبارزه علیه آپارتاید نژادی، سمتی، گروهی و مذهبی صرف نمود تا جایی که همه دار و ندارش را در راه رسیدن به آن از دست داد و تا پای جان بر سر این آرمان مبارزه کرد و در نهایت به شهادت رسید.

مزاری و ماندلا در اصول مبارزات خود از اصل عدم خشونت که الهام گرفته از نوع مبارزات رهبر فقید هند (گاندی) بود استفاده نمودند ولی نظر به شرایط سختی که این دو رهبر داشتند، روش مبارزه خود را تغییر داده و دست به اسلحه بردند ولی درعین‌حال که مبارزه مسلحانه جریان داشت هیچ‌گاهی از مذاکره و تلاش برای رسیدن به صلح و آرامش که در چهارچوب دموکراسی و مردم‌سالاری باشد دست نکشیدند که این موضوع در کتاب خاطرات ماندلا و سخنرانی‌های بجا مانده از مزاری به‌وضوح قابل‌مشاهده است، مزاری فقط برای دفاع از جان، مال و ناموس مردم خود دستور داد تا در مقابل دشمن اسلحه بگیرید ولی هیچ‌گاهی دستور حمله به قشر خاص، مذهب خاص و یا گروه نژادی خاص را نداد، در این راستا هیچ مدرکی که دلالت از حمله گروه‌های تحت امر مزاری به سایر جناح‌های درگیر در جنگ‌های داخلی افغانستان باشد وجود ندارد، اما او طرفدار خشونت نبود و این خشونت از سوی سایر طرف‌های درگیر بر او، مردم و حزبش تحمیل شده بود. او فریاد می‌زد: «ما از دیرزمان مواضع خود را اعلام کرده‌ایم که در افغانستان جنگ راه حل قضایا نیست. هميشه جنگ را ديگران عليه ما آغاز کرده‌اند و ما از خود دفاع کرده‌ایم». چنانکه نلسون ماندلا نیز گفته بود: «در هند گاندی با یک قدرت خارجی طرف بود که در نهایت بسیار واقع‌گراتر و عاقبت‌اندیش بود. در حالی که سفیدپوستان حاکم بر آفریقای جنوبی این‌گونه نبودند. مبارزۀ منفی به دور از خشونت، موقعی مؤثر است که نیروی مقابل‌تان به قواعدی که شما به آن وفادار هستید، پایبند باشد؛ اما اگر اعتراض مسالمت‌آمیز مواجه با خشونت شود، سودمندی آن از بین می‌رود. برای من عدم خشونت یک اصل اخلاقی نبود، بلکه یک استراتژی بود. هیچ خیر اخلاقی در استفاده از یک سلاح ناکارآمد وجود ندارد.» اما ماندلا بعد از 53 سال مبارزه عاری خشونت مجبور شد تا دولت را توسط زور به میز مذاکره بکشاند تا حقوق سیاه‌پوستان تأمین گردد.

مسؤولیت پذیری و احساس مسؤولیت در هر دو رهبر (ماندلا و مزاری) مانند خون در رگ و قلب در بدن، برای‌شان ارزش داشت و هردو آن را یک اصل برای پیروزی و شکستن تبعیض و انحصار می‌دانستند. دو رهبر راه گشا برای ملت رنج‌دیده افریقای جنوبی و افغانستان شد که امروز سرمشق میلیون‌ها انسان قرارگرفته‌اند.

مزاری با مبارزه نفس‌گیر در برابر ظلم آشکار که به ملت مظلوم ازبک، هزاره و اقلیت‌های قومی روا داشته می‌شد گفت می‌خواهیم دیگر هزاره بودن در این کشور جرم نباشد و خواهان حقوق انسانی برابر و سهم گیری بر اساس شعاع وجودی همه در تصمیم‌گیری‌های سیاسی می‌باشیم همچنان گفت: «ما حقـوق مردم خود را می‌خواهیم و انحصـار را نفـی می‌کنیم.» چنانکه زندگی‌نامه و خاطرات نلسون ماندلا و خوانش مقالات راجع به او خود گواه مبارزات مداوم او در برابر نژادپرستی است، از او به‌عنوان پدر مبارزه با آپارتاید نژادی یاد می‌کند.

همچنان ساده زیستی از مهم‌ترین ویژگی‌های دو پیشوای بزرگ است که آن دو را به هم مرتبط می‌سازد. هر دو رهبر برای خود چیزی ذخیره نکردند و نمی‌خواستند، تنها دارایی آن‌ها خدمت به بشر و خلاصی مردم‌شان از شر ستم و تبعیض بود، آن‌ها سرمایه‌ای جز مردم خویش نداشتند.

مزاری تعصب قومی، زبانی، سمتی و مذهبی را منبع تمام بدبختی‌های کشور در چند دهه‌ی اخیر می‌دانست. او برای مبارزه با این پدیده اصل هم‌دیگرپذیری و وحدت ملی در افغانستان را مطرح نموده می‌گفت ما افتخار می‌کنیم که وحدت ملی را ما در افغانستان به وجود آورده‌ایم.

چنانچه ماندلا نیز در انجمن جوانان کنگره ملی افریقای جنوبی و نوع مبارزات خود را متمرکز به سهم گیری همه اقشار سیاه‌پوست، سفیدپوست و سایر اقلیت‌های ساکن در افریقای جنوبی کرده بود، او نیز متعصب نبود بلکه بعد از به قدرت رسیدن به‌عنوان رئیس‌جمهور افریقای جنوبی همه سفیدپوستان را که سال‌ها بالای او و هم تبارانش ظلم کرده بودند بخشید و افریقا را به ساحل نجات رساند، کاری که متأسفانه در افغانستان صورت نگرفت و مزاری به دست جنایت‌کارترین گروه تروریستی قرن کشته شد، مبارزات او در بیست سال حکومت دموکراسی نتیجه مثبت داده بود که با فروپاشی دوباره دولت جمهوری اسلامی افغانستان به دست طالبان این نتایج به‌دست‌آمده با مشکلاتی جدی مواجه گردید ولی این سبک مبارزه مزاری در ذهن و ضمیر صدها جوان و مردم افغانستان باقی است؛ امروزه مردم افغانستان با این آرمان زندگی می‌کند و به امید روزی که عدالت تأمین، انحصارگرایی و فاصله طبقاتی در افغانستان از بین رفته و مردم افغانستان بر اساس شعاع وجودی و لیاقت خود در تصمیم‌گیری‌های سیاسی سهیم شود.

و من الله توفیق

رحمت‌الله محسنی

مورخ Oct 28,2024

اسلام‌آباد پاکستان

منابع

• کتاب راه دشوار آزادی ” خاطرات نلسون ماندلا”. ترجمه مهوش غلامی، فصل دوم صفحه 108 -110.
• همان، فصل دوم، صفحه 112- 120.
• همان، فصل سوم، صفحه 128- 132.
• زندگی نامه عبدالعلی مزاری ” ویکی پدیا دانشنامه آزاد”

(https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B9%D8%A8%D8%AF%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%84%DB%8C_%D9%85%D8%B2%D8%A7%D8%B1%DB%8C )

• حزب وحدت وایدولوژی این حزب ” ویکی پدیا دانشنامه آزاد”

(https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AD%D8%B2%D8%A8_%D9%88%D8%AD%D8%AF%D8%AA_%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85%DB%8C_%D8%A7%D9%81%D8%BA%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86 )

• راه دشوار آزادی، فصل ششم، صفحه 351- 370.
• همان، فصل ششم، صفحه 350-390.
• همان، فصل ششم، صفحه 355 –
• مراجعه شود به احیای هویت مجموعه سخنرانی های رهبر شیهد استاد مزاری
• مراجعه شود به سایت بی بی سی

https://www.bbc.com/persian/afghanistan/2016/03/160312_k02-ghani-marzari

• مراجعه شود به سخنرانی استاد مزاری

https://www.youtube.com/watch?si=26EcUhpCJoFomdtM&v=Q_h57g7yi6c&feature=youtu.be

• مراجعه شود به پیام محمد اشرف غنی ریس جمهور سابق افغانستان

https://www.youtube.com/watch?si=_qvWMCKXiyX6N6eb&v=K4xY-T2UYeM&feature=youtu.be

• کتاب احیایی هویت مجموعه سخنرانی های رهبر شهید استاد مزاری
• کتاب احیایی هویت مجموعه سخنرانی های رهبر شهید و لینک ذیل

https://www.youtube.com/watch?si=BI3ID5Zf5OD18_sU&v=91jYUOeQiI4&feature=youtu.be

• مراجعه شود به احیای هویت مجموعه سخنرانی های رهبر شیهد استاد مزاری و لینک ذیل

https://www.youtube.com/watch?v=sQA_Y8OT7ps&t=287s

• نلسون ماندلا الگوی متفاوت از خشونت پرهیز ” مقاله از عمار ملکی پژوهشگر علوم سیاسی در دانشگاه تیلبرگ هیلند، 5 دیسامبر 2013 سایت خبری بی بی سی”

(https://www.bbc.com/persian/world/2013/12/131205_mandela-view)

• مراجعه شود به احیایی هویت مجموعه سخنرانی رهبر شهید مزاری و آخرین سخنرانی استاد مزاری در لینک ذیل

https://www.youtube.com/watch?v=I_vWViWRvIk

• نلسون ماندلا رهبر مردمی ” مقاله راجع به زندگی ماندلا 12 مارس 2013 سایت خبری بی بی سی “

(https://www.bbc.com/persian/world/2013/12/130627_an_nelson_mandela_full_obit)

• زندگی نامه نلسون ماندلا ” ویکی پدیا دانشنامه آزاد”

https://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%86%D9%84%D8%B3%D9%88%D9%86_%D9%85%D8%A7%D9%86%D8%AF%D9%84%D8%A7

• مراجعه شود به (https://fa.wikishia.net/view/عبدالعلی_مزاری)
• مراجعه شود به احیایی هویت مجموعه سخنرانیهای رهبر شهید “استاد عبدالعلی مزاری” و یا مصاحبه او در لینک ذیل

https://www.youtube.com/watch?si=pqO3Ib_AOmPe3jbb&v=WSx8cMwsTzM&feature=youtu.be

• مراجعه شود به سایت بی بی سی

https://www.bbc.com/persian/afghanistan/2015/03/150311_mar_mazari_bio

نگاه تطبیقی به ‌اندیشه و مشی سیاسی استاد مزاری و مهاتما گاندی

جولای 2, 2024 | مقالات

نسخه پی دی ایف این نوشته تحقیقی و تحلیلی…

مقدمه

یکی از راه‌های شناخت بیشتر شخصیت‌های بزرگ سیاسی و مذهبی، مقایسه شیوۀ زندگی سیاسی، به‌ویژه سبک مبارزۀ آنها با دشمن و خدمات‌شان به نوسازی سیاسی کشور است. اینکه آنها در چه زمان و تحت چه شرایطی ظهور کردند، با چه کسی یا کسانی به مبارزه برخاستند و چرا و چگونه، بعضی از مهمترین محورهای این مقایسه‌اند. دو نمونه از این شخصیت‌های بزرگ، شهید عبدالعلی مزاری، رهبر فقید هزاره‌ها و گاندی، رهبر جنبش استقلال هند بودند. به‌رغم پاره‌ای از تفاوت‌های مهم میان این دو شخصیت برجسته، شباهت‌های زیادی بین سبک سیاسی آن دو و خدمت‌شان به نوسازی سیاسی افغانستان و هند وجود دارند.

هدف این مقاله، بررسی و ارزیابی این تفاوت‌ها و شباهت‌ها به‌منظور تعمیق و بسط شناخت‌مان از شخصیت شهید عبدالعلی مزاری و نوع و سبک مبارزه‌ و کمک ایشان به نوسازی سیاسی افغانستان‌ است.

• مذهب و سیاست

بهره‌برداری نوین و عقلانی از سنت در نیمۀ اول قرن بیستم، گاندی و در نیمه‌های دوم قرن شهید مزاری را‌ به‌عنوان یگانه مثال‌های سیاست‌مداران مذهبی شناخته شدند. مهمترین ویژگی مشترک هر دو‌ آن است که هیچکدام جدایی بین مذهب و سیاست را نپذیرفتند. از یک سو، هر دو به سنت و ارزش‌های مذهبی سخت وفادار بودند‌^‌1. از سوی دیگر، این وفاداری نه‌تنها باعث کناره‌گیری هیچکدام از صحنۀ سیاست نشد، بلکه آنها را به حضور و فعالیت در این صحنه واداشت. اظهارات مکرر گاندی و شهید مزاری  در این باره مؤید این ادعاست. برای مثال، گاندی گفته است: «دلبستگی من به حقیقت مرا به قلمرو سیاست کشانید و بدون تأمل و در نهایت فروتنی می‌گویم کسانی که مدعی‌اند دین با سیاست وجه اشتراکی ندارد، از دین هیچ نمی‌دانند².  برای گاندی، سیاست محروم از مذهب، کثافتی است که همواره باید ازآن اجتناب جست³. در این باره گاندی می‌گوید: «من نمی‌توانم حتی یک ثانیه هم بدون مذهب زندگی کنم. بسیاری از دوستان سیاسی‌ام از وضع من نا‌امید و مأیوس می‌شوند، زیرا می‌گویند که سیاست من نیز از مذهب ناشی می‌شود و آنها درست می‌گویند. سیاست من و تمام فعالیت‌های دیگرم همه از مذهبم ناشی می‌شوند⁴. او حتی از این هم فراتر می‌رود و اظهار می‌دارد که هرگونه عمل و فعالیت یک مرد مذهبی باید از مذهبش ناشی شود⁵. شهید مزاری  نیز دارای همین دیدگاه بود. او هم بارها بر غیر‌قابل تفکیک بودن دین و سیاست تأکید ورزید به نمونه‌هایی از سخنان ایشان در این مورد بنگرید،‌ من فکر می‌کنم این افتخار بزرگ برای ما و شما کافی است که پیرو علی‌ و حسین‌ هستیم. شیعیان افغانستان در طول تاریخ‌ محروم بودند. حکومت‌های قبلی، شیعیان را از مشارکت سیاسی محروم کرده بودند. ما خواستار به رسمیت شناسی مذهب تشیع در آیندۀ افغانستان می‌باشیم.‌‌

بدین ترتیب، سیاست شهید مزاری‌ و گاندی بر زمینۀ دینی و سنتی استوار بود. از آنجا که هر دو‌ سیاست را نوعی تحقق اخلاق دینی می‌دانستند، به قدرت سیاسی دل نبستند، هرچند که آن را پذیرفتند. به عبارت دیگر، برخلاف اکثر انقلابیون و سیاست‌مداران امروزی که قدرت سیاسی بر‌ای‌شان هدف است، برای گاندی و شهید مزاری تنها یک «وسیله» بود؛ وسیله‌ای که به مردم امکان می‌دهد تا وضع خویش را در تمام مظاهر زندگی بهبود بخشند.

• شیوه‌های مبارزه

اگر گاندی در اوایل قرن بیستم عزم خود را جزم کرد تا با استعمار بریتانیا به مبارزه برخیزد، شهید مزاری  در اواخر همین قرن، نظام کمونیستی منحط و مستبد را‌ از یک سو و استعمار کشور کمونیستی (شوری سابق) را از سوی دیگر به مبارزه‌ای سخت و بی‌امان طلبید.‌ نکتۀ جالب در مبارزات این دو رهبر، شیوه‌هایی است که هر‌یک برای نبرد با دشمن و متحد و بسیج کردن مردم خود بر ضد او برگزیدند. این شیوه‌های مبارزه، به‌رغم پاره‌ای تفاوت‌ها، تا حدود زیادی به هم نزدیک و شبیه‌اند و از شرایط خانوادگی، تاریخی، فرهنگی و یا مذهبی شهید مزاری‌ و گاندی ناشی می‌شوند.

اگرچه خانواده‌های هر دو مذهبی بودند، اما اعتقادات خانوادۀ گاندی اختلاطی عجیب بود از معتقدات و فرهنگ چینی، هندویی و اسلام.‌ در صورتی که خانوادۀ شیهد مزاری از پیروان جدی اسلام و مذهب تشیع‌اند. هم گاندی و هم مزاری در دوران نوجوانی، با مشکلات و سختی‌هایی روبه‌رو بودند.

به‌رغم این تفاوت‌ها، شیوه‌های نبرد هر دو رهبر با متجاوز از پاره‌ای جهات به هم نزدیک و شبیه بودند: هر دو نوع شیوه، برگرفته از مذهب یا سنت بود. هر دو نوع شیوه، ترکیبی از «نمادگرایی سنتی» و «عقاید اصلاح‌طلبی» بود. هر دو شیوه معطوف به «عمل» و در عین حال برگرفته از «آرمان» بود. هر دو سبک‌ از این توانایی برخوردار بود که تمام اقشار یک جامعه را، از توده‌های سنتگرا گرفته تا نخبگان غربگرا، برای ایجاد یک «انقلاب سیاسی» با هم متحد و یکپارچه و بسیج کنند.

همچنین شیوه‌های نبرد هر دو رهبر، تکمیل روش‌های مبارزۀ قبل بود. پیش از ورود گاندی به عرصۀ سیاست هند، مبارزۀ آزادیخواهانۀ دو روند کلی داشت‌⁶:

• روش‌های مبارزۀ مسلحانه
• خط‌مشی قانون اساسی

هردو رو‌ش اما شکست خورد و کشور به یک خط‌مشی جدید نیاز‌مند بود.‌ اکنون باید دید که‌ به‌طور مشخص شیوه‌های مبارزۀ این دو رهبر چیست و چه شباهت‌ها و تفاوت‌هایی میان آن دو وجود دارد.

2-1 جرئت و بسیج سیاسی

شهید مزاری  برای بسیج و اتحاد مردم بر‌ضد استبداد داخلی و استعمار خارجی از سه اصل «انتظار»‌، «شهادت» و «آرمانگرایی» که جزئی از سنت اسلام و تشیع محسوب می‌شوند، بهره گرفت. گاندی نیز برای نبرد با استعمار بریتانیا از سنت‌های هندو بهره‌برداری کرد و از دل آن اصل «آهیمسا» یا «عدم خشونت» را بیرون کشید و از نو تفسیر کرد.

از نظر گاندی‌ «عدم خشونت» و «نیروی حقیقت» چنان به هم پیوند دارند که عملاً تجزیه و تفکیک آنها غیر‌ممکن است. آنها مثل دو روی یک سکه‌اند. با این‌همه، از نظر او عدم خشونت وسیله است و حقیقت هدف. او در جستجوی حقیقت بود که عدم خشونت را کشف کرد. به باور گاندی، برای کشف حقیقت، هیچ راهی جز عدم خشونت نیست⁷. به عبارت دیگر، گاندی معتقد بود که هدف از عدم خشونت، استقرار نیروی حقیقت است علیه بی‌عدالتی این روش نوعی سرپیچی علنی از قوانینی است که به نظر گاندی و پیروانش ظالمانه بودند⁸. این عدم همکاری یا مخالفت مدنی، برخلاف روش متداول در غرب، از طریق مقابلۀ رودررو، سازماندهی مخالفت‌ها و پیدایش شکاف میان مخالفان و پیروزی یکی بر دیگری صورت نمی‌گیرد، بلکه از نظر گاندی باید بر پایۀ سازش و مصالحه و عدم نفرت از دشمن و حتی دوست داشتن وی استوار باشد. این نگرش، از عقاید سنتی هندی‌ها نسبت‌به مدیریت منازعه در سیاست و حقوق که معطوف بر داوری و مصالحۀ اجتماع است، تغذیه می‌شد.

از نظر مزاری‌ نیز «انتظار»، «شهادت»، «قیام کربلا» و یا آرمانگرایی‌ تاکتیک‌های مهم برای مبارزه با متجاوز و ستمگری در هر عصر و زمانی است. انتظار در مبارزۀ مسلمان امید و حرکت و جنبش می‌آفریند و شهادت، او را آماده فداکاری و از جان گذشتگی می‌کند و مرگ را در چشمش خوار و کوچک می‌سازد، آرمانگرایی او را به سمت هدف مشتاق می‌سازد. همانطور که اصل عدم خشونت گاندی ریشه در مذهب و سنت دارد، تاکتیک‌های مورد نظر شهید مزاری‌ (انتظار‌، شهادت و آرمانگرایی) نیز از مذهب و سنت نشئت می‌گیرد و به عقاید مذهبی مسلمانان در مورد چگونگی مقابله با ظلم و ستم و بی‌عدالتی مربوط می‌شوند.

مهمترین هدف مشترک شهید مزاری  و گاندی از این سبک مبارزه با متجاوز، زدودن آثار ترس و ضعف در پیروان خود و بازگرداندن «شجاعت و جرئت» به آنها بود‌⁹،  زیرا ‌سیاست‌های استعماری در هندوستان و افغانستان حس اعتماد‌به‌نفس و خودباوری فرهنگی را در میان مردم دو کشور از بین برده، آنها را در حد افراد ‌زبون و مقلد ‌تنزل داده بودند. بنابراین، هم گاندی و هم مزاری به‌خوبی دریافتند که شرط بسیج و متحد کردن ملت بر ضد متجاوز، بازگرداندن جرئت به آنهاست‌¹⁰. چنانکه احمد بهزاد، وکیل منتخب مردم در پارلمان افغانستان در یکی از سخنرانی‌هایش در  همایش مردمی گفت که شهید مزاری در هزاره‌های افغانستان اعتماد‌به‌نفس را زنده کرد، و به آنها جرئت را دوباره به ارمغان آورد؛ اعتماد‌به‌نفسی که سال‌ها توسط حاکمان و دولت‌مردان و همچنین استعمارگران داخلی و خارجی از بین برده شده بود. شهید مزاری جوانان را جسور، بی‌باک و نترس به بار آورده بود.

با این‌همه، برداشت آن دو رهبر نسبت‌به جرئت تا حدودی متفاوت بود، هرچند که در نهایت، بنابر پاره‌ای از دلایل که به‌زودی توضیح داده خواهند شد، در عمل به هم نزدیک می‌شوند. از نظر گاندی، جرئت، که مستلزم نوع خاصی از فداکاری و خود‌کنترلی است، از عدم خشونت ریشه می‌گیرد. عدم خشونت اوج شهامت و قلۀ دلیری است و زور و خشونت نشانۀ مسلم ترس. گاندی این مسئله را چنین بیان می‌کند: «من خود زمانی ترسو بودم و تا وقتی می‌ترسیدم به زور و خشونت متوسل می‌شدم. فقط از موقعی که بر ترس خود چیره شدم به ارزش عدم خشونت متوجه گشتم. به همین دلیل بود که می‌گفت‌¹¹ «عدم خشونت را نمی‌توان به کسی که از مرگ می‌ترسد یا نیروی مقاومت در خود نمی‌بیند تعلیم داد.»

بدین ترتیب، از نظر گاندی عدم خشونت حاصل پیکار درونی است، نه ترس. شجاعت و جرئت در نیروی روحانی و درونی نهفته است و نه در نیروی جسمی و مادی. جرئت به معنای به دست آوردن حقوق از راه تحمل رنج شخصی است که درست صورت مخالف مقابله و مقاومت با اسلحه است. جرئت یعنی خود‌کنترلی و خودرنجی محض، توسل به نیروی حقیقت و نه نیروی جسمی، مقاومت ارادی کامل انسان در برابر ارادۀ متجاوز و نه ناتوانی و شکست اراده یا تسلیم شدن در برابر سرنوشت، مقاومت منفی و عدم همکاری بدون مبادرت به اقدام تلافی‌جویانه و قربانی ساختن خود ونه قربانی کردن دیگران‌¹². بی‌جهت نیست که گاندی گفته ا‌ست ملتی که برای فداکاری و قربانی دادن نامحدود آماده شده است، می‌تواند به مدارج عالی ارتقاء یابد … ملت با عظمت هند مرگ را چون بالشی در نظر می‌گیرند که می‌توان بر آن سر نهاد و استراحت کرد. چنین ملتی دارای آن نیرویی است که سرانجام می‌تواند متجاوز را برجای خود بنشاند‌¹³.‌ مردی که به هنگام مقابله با خطر همچون موش رفتار کند، حتماً باید ترسو نامیده شود. چنین شخصی در قلب خود به خشونت و نفرت متوسل خواهد شد و اگر دستش برسد دشمن خود را بدون کمترین احساس ناراحتی خواهد کشت. مسلماً چنین کسی به‌کلی با عدم خشونت بیگانه است¹⁴.

گاندی در توضیح شیوۀ عدم خشونت خود می‌گوید وقتی که من از انجام کاری که وجدانم نمی‌پذیرد خودداری می‌کنم، نیروی روحی خود را به کار می‌برم. آنگاه برای روشن‌تر شدن مسئله اظهار می‌دارد: «مثلاً حکومت کنونی قانونی وضع کرده است که شامل من هم می‌شود، اما من آن را دوست نمی‌دارم. اگر با زور و خشونت، حکومت را مجبور به لغو این قانون سازد، چیزی را به کار می‌برم که می‌توان آن را نیروی جسمی و مادی خواند. اما اگر از این قانون اطاعت نکنم و کیفری را هم که برای این سرپیچی تعیین شده بپذیرم، نیروی روحی خود را به کار برده‌ام که شامل قربانی ساختن خویش می‌شود15. بنابراین از نظر گاندی، اگر فردی که به‌لحاظ امکانات ظاهری و جسمی ضعیف و ناتوان است در مقابل حریف تسلیم شود یا فرار کند، این نشانۀ بزدلی است و اگر قدرت خود را برای وارد کردن ضربتی بر حریف خویش به کار برد و در این راه جان دهد، این کار دلیری و دلاوری خواهد بود، اما عدم خشونت نیست. ولی اگر گریختن را موجب شرمساری بداند و بدون وارد کردن ضربتی بر دشمن به مقاومت بپردازد و در سرجای خود بمیرد، این مفهوم درست مقاومت با عدم خشونت و همراه با دلاوری و دلیری است. به همان اندازه گاندی، بلکه بیشتر‌، شهید مزاری نیز بر جرئت و شجاعت تأکید کرد‌¹⁶. او نیز مثل گاندی معتقد بود که تحمل درد و رنج بر خویش به انسان قدرت روحانی و در نتیجه جرئت می‌بخشد. او نیز اعتقاد داشت که کسی که از خدا بترسد از هیچکس و هیچ چیز نمی‌ترسد. مزاری نیز چون گاندی بر آن بود که هرکس در مقابل دشمن از خود ضعف نشان دهد و فرار را بر قرار ترجیح دهد یا تسلیم او شود، بزدل و ترسو است. با این‌همه، مزاری‌، برخلاف گاندی، جرئت و شجاعت را در عدم خشونت منحصر نکرد. از نظر وی، گرچه عدم خشونت و بخشایش بهتر است از خشونت، اما در شرایط اجبار و اضطرار توسل به خشونت مجاز است، مشروط بر اینکه به قصد و نیت الهی و به‌منظور انجام وظیفه باشد و نه پیروی از هواهای نفسانی. به عبارت دیگر، از نظر شهید مزاری‌ دفاع از خویش در مقابل دشمن امری عقلانی و منطقی است. همین نیت و قصد خالص است که در اندیشۀ شهید مزاری‌، جنگ از حالت مبارزۀ محض یا جنگ عریان دور می‌شود و به‌صورت «جهاد» یا «جنگ مقدس» در‌می‌آید. که این نوع مبارزه برای دفاع از خود را در مقاومت غرب کابل و جنگ‌های ویرانگری که  از طرف حکومت وقت و گروه‌های اسلام‌گرای‌ افراطی‌ مذهبی‌ چون سیاف بر هزاره‌ها تحمیل شد را به‌وضوح دید.

بدین ترتیب، برداشت شهید مزاری  از جرئت و شجاعت نه به‌طور کامل با طرز تلقی غربی‌ها منطبق است (زیرا از نگاه آنها جرئت و شجاعت صرفاً در خودنمایی و پیروزی ظاهری و جسمی برخصم خلاصه می‌شود، بی‌آنکه مسئلۀ نیت و انگیزه یا خود‌رنجی و خودکنترلی و خداترسی مطرح باشد) و نه با نگرش گاندی، بلکه تلفیق و ترکیبی از آن دو دیدگاه یا به عبارت دقیق‌تر هیچ‌یک از آن دو دیدگاه نیست. مزاری گرچه اساس نظر گاندی را مبتنی بر اینکه در مواجهه با دشمن باید خویشتن‌دار و خود‌کنترل بود پذیرفت، لیکن بر آن بود که هرگونه تلاش و اقدامی برای خود‌کنترلی نباید از حدود عقل و منطق تجاوز کند. دوست داشتن متجاوز و عدم نفرت از وی و بخشایش او تحت هر شرایطی و به‌طور مطلق از ساده‌اندیشی است و ممکن است عوارض و خساراتی جبران‌ناپذیر در پی داشته باشد. با این حساب، پرخاشگری و قاطعیت و سازش‌ناپذیری و حتی استفاده از زور و خشونت در صورت لزوم و تحت شرایط خاص مجاز است و منطقی و معقول.

در یک کلام، از نظر مزاری نه جرئت ناشی از عدم خشونت محض قابل‌قبول است و نه جرئت ناشی از خشونت محض، بلکه جرئت قابل‌قبول ایشان ترکیب و تلفیقی است از هر دو، هرچند که در شرایط عادی تا حد امکان عدم خشونت بر خشونت برتری دارد. یا به عبارت دیگر، عدم خشونت اصل است و خشونت فرع و استثناء.

سیرۀ عملی شهید مزاری  در مقابله با متجاوز، مؤید مطلب فوق است. مزاری با بیداری حس هویت و بازگرداندن جرئت و اعتماد‌به‌نفس به افغانستانی‌ها، مخصوصاً مردم هزاره، تنها مردم را تشویق و تحریک به راهپیمایی و تظاهرات آرام کرد و حداکثر از آنان خواست، از قوانین حکومتی که هزاره‌ها در آن هیچ سهمی ندارند، سرپیچی نمایند؛ مثلاً مردم به دولت مالیات نپردازند. هرچند که در صورت لزوم توسل به قدرت نظامی و مقابلۀ خشونت‌آمیز با رژیم را نفی نکرد. بلکه برای دفاع از مردم هدایت داد تا نیروه‌های مبارز در مقابل ستمگر خاموش نباشد و از مردم بی‌گناه محافظت نماید، که توسل به خشونت فقط به خاطر این بود تا بتواند جلو یک نسل‌کشی را که برمردم بی‌دفاع هزاره در غرب کابل و دیگر جاها تحمیل شده بود را بگیرد.

بعد از پیروزی جهاد مردم افغانستان بر حکومت کمونیستی وقت نیز همین شیوۀ توسط شهید مزاری دنبال شد؛ یعنی اصل بر عدم خشونت بود، لیکن در پاسخ به توطئه‌های داخلی و خارجی چون ‌جنگ‌های داخلی یا قتل‌عام مردم بی‌گناه افشار، راکت‌باران مناطق برچی (‌غرب کابل) توسط نیروه‌های سیاف و دولت وقت به رهبری برهان الدین ربانی، به‌ویژه جنگ تحمیلی علیه مردم هزاره در غرب کابل‌، شهید مزاری  مجبور به صدور دستور دفاع عمل متقابل توسط کسانی شد که مورد هجوم متجاوز قرار گرفته بودند. همچنین در جریان جنگ‌های غرب کابل که از طرف دولت وقت و گروه‌های اسلام‌گرای افراطی مذهبی، بر مردم هزاره تحمیل شده بود‌¹⁷. شهید مزاری هیچ وقت جنگ را راه‌حل قضایا افغانستان نمی‌دانست، بلکه همیشه او معتقد بود که جنگ راه‌حل نیست، سیاست حذف قضیۀ افغانستان را پیچیده می‌کند و افغانستان را به سوی یک بحران بی‌سابقه سوق می‌دهد، او همچنین برای حل قضایای افغانستان راه‌حل‌های مناسبی را ارائه داد که ‌نشان‌دهندۀ ظرفیت بالای این رهبر سیاسی در افغانستان است.

به‌رغم تفاوت برداشت گاندی و مزاری از جرئت، آنچه ‌گاندی را به شهید مزاری  در این مورد نزدیک می‌کند، آن است که گاندی هم تحت شرایطی خشونت را مجاز دانسته است. یکی از این موارد «نامردی» است: «من خشونت را هزاران بار بر نامرد ساختن تمامی یک ملت و یک نژاد مرجح می‌شمارم.» ‌مورد دیگر «بزدلی» است: «من معتقدم که وقتی تنها راه انتخاب میان بزدلی یا خشونت باشد مسلماً من اعمال زور و خشونت را توصیه می‌کنم.» به همین دلیل، وقتی که پسر ارشدش از وی پرسید که اگر در سال 1908 (موقعی که گاندی به قصد کشت مورد حمله و هجوم واقع شد) حضور داشتم وظیفه‌ام چه می‌بود؟ آیا می‌بایست بگریزم که کشته شوی؟ یا می‌بایست با نیروی جسمی و بدنی خود تا آنجا که می‌توانستم به دفاع از تو بپردازم؟ ‌گاندی پاسخ داد: «در چنین موردی وظیفه‌ات پرداختن به دفاع از من بود، حتی اگر توسل به زور و خشونت را ایجاب می‌کرد‌ند.»

با همین نگرش بود که در جنگ بوئر و شورش زولو و جنگ جهانی اول شرکت کرد و آموختن فنون به کار بردن سلاح را به کسانی که به روش‌های خشونت‌آمیز اعتقاد دارند، توصیه کرد. حتی او به هندی‌ها توصیه کرد که بهتر است برای دفاع از شرف و حیثیت خود به اسلحه متوسل شوند تا به‌شکلی خفت‌بار ز‌بون و ذلیل باقی نمانند و شاهد هتک حرمت و حیثیت خود نباشند. یا وقتی شنید که اهالی قریه‌ای در نزدیکی «بتیا» به‌محض هجوم پلیس به آنجا و غارت خانه‌های‌شان و مزاحمت برای زنان‌شان، آنجا را با بهانه پیروی از اصل عدم خشونت رها کردند و گریختند، از شرمساری سرش را پایین افکند و به آنها تذکار داد که مفهوم عدم خشونت او چنین نیست. سپس گفت که من از آنها انتظار داشتم که با نیرومندترین صورت به دفاع از کسانی که زیر حمایت‌شان هستند، برخیزند و بسیار طبیعی و مردانه می‌بود اگر با شمشیر از مال و شرف و مذهب خود دفاع می‌کردند و البته خیلی مردانه و نجیبانه‌تر می‌بود که بدون فکر آزار رساندن به مزاحمان و متجاوزان به دفاع می‌پرداختند.

ملاحظات فوق بیانگر آن است که روش عدم خشونت گاندی به جای اینکه خشونت را حذف کند، جهت آن را تغییر می‌دهد؛ یعنی «خشونت روحانی» را جایگزین «خشونت فیزیکی» می‌کند و خشونت روحانی گرچه مثل خشونت فیزیکی کاملاً تهاجمی است، ولی بی‌سر و صدا‌ست.

بدین ترتیب، به‌رغم برخی تفاوت‌ها در برداشت آن دو رهبر از شجاعت و جرئت، در مجموع سبک مبارزۀ هر دو برای مقابله با متجاوز بسیار به هم نزدیک و شبیه بود. هر دو رهبر، روش سیاسی و مسالمت‌آمیز را بر روش نظامی و خشونت‌آمیز ترجیح دادند. هر دو، به کمک بهره‌برداری از عقاید سنتی و باورهای فرهنگی و مذهبی مردم، آنها را دعوت به شرکت در اعتراضات و راهپیمایی‌ها و تظاهرات کردند، هر دو معتقد به بسیج و اتحاد مردم بر ضد دشمن از طریق فراخوانی آنها به سرپیچی و عدم اطاعت و مقاومت منفی و عدم همکاری و نافرمانی مدنی بودند و دعوت به تعطیلی عمومی کردند. هر دو به‌شدت مخالف با نامردی و خیانت و بزدلی بودند و گریختن از مقابله با خطرات و بلایا را با توجیه دفاع کردن از عزیزان خود را مذموم می‌دانستند. هر دو از مرگ استقبال می‌کردند و پیروان خود را نیز به آن فرا می‌خواندند. فقط شهید مزاری، برخلاف گاندی، حق دفاع و مقابله‌به‌مثل را در صورت اجبار و اضطرار و به نیت خالص و خیر نه‌تنها نشانۀ ترس و بزدلی نمی‌دانست، بلکه آن را عین جرئت و شجاعت می‌شمرد و اقدامی منطقی و معقول تلقی می‌کرد.

2-2  خویشتن‌داری (‌دین‌مداری) و غلبۀ سیاسی

هم گاندی و هم شهید مزاری ، توجه بیشتری به درون انسان داشتند تا به محیط بیرونی او. از نظر هر دو، نقطۀ آغاز هر اصلاحی خود انسان است. از این رو است که راه‌ یافتن به آزادی سیاسی مانند آزادی روحی تنها از راه تزکیه نفس تحقق می‌پذیرد. به عبارت دیگر، هر دو رهبر معتقد بودند که قبل از رهایی راستین ملت‌های‌شان از چنگ استبداد و استعمار، باید خود را از هرگونه هوا و هوس پالوده کنند. طبیعی است که آن دو شخصیت، این شیوۀ نبرد را از خود شروع کردند¹⁸. در سال 1906 به هنگام پیاده‌روی‌های شبانه (زمان شورش زولو) ، گاندی نخستین‌گام را در این راه برداشت و «برهماچاریا» یا «تسلط کامل بر نفس» را پیشه ساخت. اکنون او به این نتیجه رسیده بود که میل جنسی روح را تیره می‌سازد و از این رو آمیزش جنسی، فقط باید به‌منظور تولید مثل صورت پذیرد. گاندی با اقدامات ریاضت‌کشانۀ خود، به‌ویژه روزه‌های پی‌در‌پی، این باور را روز‌به‌روز در خود تقویت و کامل کرد و بعدها در سایۀ آن از چنان اعتماد‌به‌نفسی برخوردار شد که در «اشرام»‌های خود با زنان یا دختران عابد نشست و برخاست و تماس بدنی داشت و حتی تا آنجا پیش رفت که یکی از آنها را در بستر خود شریک کرد، بی‌آنکه هیچ رفتار ناشایست یا شهوانی از خود بروز دهد‌¹⁹. مزاری نیز از همان ابتدای جوانی به امر مبارزه با نفس و شهوت پرداخت و در راه خودسازی از هیچ کوششی فروگذار نبود. وی نیز این مبارزه را تا پایان حیاتش بی‌وقفه ادامه داد. اما مزاری، بر‌خلاف گاندی، اعتقاد داشت که خود‌کنترلی به معنای آن نیست که انسان از تمام لذایذ و امیال به‌طور مطلق دست بکشد، بلکه به معنای آن است که انسان باید میان آنها «تعادل» برقرار کند و در این اقدام از حدود منطق و عقل فراتر نرود؛ مثلاً به جسم و تن آسیب نرساند.

اگر کناره‌گیری مطلق گاندی از لذت و شهوت باعث شود که او را در ردیف عزلت‌گزینان و فراریان از مسئولیت اجتماعی و سیاسی قرار دهیم، سخت دچار اشتباه شده‌ایم. آنچه گاندی و مزاری  را، به‌رغم برداشت متفاوت‌شان از خود‌کنترلی، به هم نزدیک می‌کند، «عمل‌گرا»یی و مسئولیت‌پذیری آنهاست. هم گاندی و هم مزاری سنگین‌ترین مسئولیت‌ها را در دنیا به عهده گرفتند. هیچگاه از خطر جسارت و آشفتگی اوضاع نهراسیدند. گاندی خود یکبار گفت که من آرامش خود را در میان آشفتگی‌ها جستجو می‌کنم.

هم مزاری و هم گاندی عقیده داشتند که سلاح روحی تزکیۀ نفس، هرچند که نامحسوس به نظر می‌آید، اما نیرومندترین سلاح برای دگرگون ساختن محیط و سست کردن زنجیرهای اسارت خارجی است. آن دو رهبر، به پیروان خود آموختند که تنها کسانی که بر نفس خود سلطه دارند (خویشتن‌داری) می‌توانند بر مردم حکومت کنند و بر محیط سیاسی‌شان کنترل و غلبه داشته باشند. به همین دلیل، مزاری  بیش از هر چیز بر «مبارزه با نفس» تأکید داشت و موفقیت هر قیامی را مشروط به آن می‌دانست که برای «الله» باشد. گاندی نیز معتقد بود که از تجاربش در حوزۀ روحانی است که چنین قدرتی در حوزۀ سیاسی دارد. از این رو تأسف می‌خورد که چرا زودتر متوجه چنین نکته مهمی نشده است: «همۀ اعتقادم آن است که اگر به‌طور مداوم و پیوسته با ریاضت و خویشتن‌داری زندگی کرده بودم. اکنون انرژی و شور و اشتیاقم به اندازۀ هزار برابر بیشتر بود و من قادر بودم تا تمام آن را برای پیشرفت اهداف کشورم به همان اندازۀ هدف‌های شخصی‌ام به کار گیرم.

• دموکراسی و حاکمیت مردمی

یکی دیگر از محورهای مورد علاقه وتوجه شهید مزاری  و گاندی، تلاش برای گسترش پایه‌های سازمانی زندگی سیاسی کشور خود و فراهم کردن زمینه برای مشارکت سیاسی مردمی بود که در این نوع حکومت تودۀ مردم بتواند در سیاست کشور خود سهیم باشد. این علاقه و توجه گاندی و شهید مزاری  نیز مانند علاقه و توجه‌شان به مبارزه با متجاوز، ریشه در سنت‌های مذهبی و فرهنگی داشت. بدین ترتیب، از یک سو هم مزاری و هم گاندی از جزئی از سنت (شهید مزاری از جز انتظار و شهادت و خویشتن‌داری و گاندی از جز عدم خشونت و خویشتن‌داری) برای مبارزه با استبداد و استعمار استفاده کردند و به کمک تجدید آن، توانستند مردم را بر ضد متجاوز بسیج و متحد کنند. و از سوی دیگر، با بهره‌برداری عقلانی و نوین از جز دیگر سنت (توجه به امور دنیوی و مادی و عقلانی و نوین) از جز دیگر سنت (توجه به امور دنیوی و مادی و عقلانی از قبیل رعایت دقیق نظم و انضباط، استفادۀ مؤثر و مفید از خود و وقت و منابع موفق شدند به استقرار و گسترش نهادهای سیاسی تخصصی مدرن و در نتیجه به نوسازی سیاسی کمک کنند.

یکی از مهمترین خدمات گاندی و مزاری به نوسازی سیاسی هند و افغانستان، کمک به نوع حکومت‌داری بود‌²⁰‌ که از نظر شهید مزاری تمام اقوام ساکن در افغانستان حق دارند که برای آیندۀ خود تصمیم بگیرند و همچنین می‌توانند حق انتخاب و مشراکت سیاسی در سرنوشت کشور خود داشته باشند که در حکومت‌های دیکتاتوری گذشتۀ افغانستان اقوام، به غیر از پشتون، در تصمیم‌گیری‌ها سهیم نبودند. شهید مزاری برای اولین‌بار این تابو را در افغانستان شکست و حرف از مشارکت همۀ اقوام ساکن در افغانستان زد. در اثر تلاش‌های گاندی و شهید مزاری‌‌ توان سیاسی و بسیج افکار عمومی و اصلاحات اجتماعی و آزادی سیاسی افزایش یافت²¹. چنانکه رئیس‌جمهور اسبق افغانستان، محمد‌اشرف غنی، لقب شهید وحدت ملی را به خاطر همین حس ملی‌گرایی و تحکیم حکومت مردمی که اقوام ساکن در افغانستان از راه یک انتخابات عادلانه به سرنوشت سیاسی خود حاکم باشد، مفتخر گردانید‌²²‌ و همچنین شهید مزاری بارها در اظهار نظرها‌ و سخنرانی‌های رسمی خویش ابراز داشته بود‌ که دشمنی اقوام در افغانستان فاجعه است و راه بیرون‌رفت از معضل جنگ‌های خانمان‌سوز داخلی، پذیرش همدیگر و رفتن به سمت یک انتخابات عادلانه با مشارکت همۀ اقوام، اعم از زن و مرد، بود.

هر دو شخصیت، اصل حاکمیت مردم، حق رأی عموم افراد بالغ، اصل هر فرد یک رأی‌ و انتخابات را قبول داشتند. هر دو رهبر، به دلیل درک بسیار عمیق‌شان از روانشناسی و روحیۀ مردم خویش، در مورد خصوصیات اخلاقی و سیاسی و اجتماعی داوطلبان مقام‌های نمایندگی در انتخابات، حساس بودند و ترجیح می‌دادند که همۀ اقشار، اعم از زن و مرد، حق دارند برای تعیین سرنوشت خود در آیندۀ کشور سهم داشته باشند‌ و اشخاص ساده، شریف و نیکوکار و وطن‌پرست از هر قوم، نژاد و مذهب  نامزد انتخابات شوند تا در مقامی که احراز می‌کنند وظیفۀ خود را بدانند و به داد میلیون‌ها انسان دردمند برسند و فقط در جهت خیرعامه خدمتگزار باشند.

با این‌همه، نه گاندی و نه مزاری‌، ‌اعتقاد کامل به الگوی دموکراسی کلاسیک غرب نداشتند. از نظر گاندی، انتخابات غیر‌مستقیم بهتر به مقصود می‌رسد تا انتخابات مستقیم. ووکاک‌ حتی معتقد است که گاندی به نظام پارلمانی عقیده نداشت.  گویا گاندی نسبت‌به احزاب سیاسی هم نظر خوشی نداشت، چون تصور می‌کرد به دنبال کسب قدرت سیاسی‌اند. ^‌در صورتی که نظر شهید مزاری‌ در این مورد مثبت بود مشروط بر اینکه فعالیت احزاب سیاسی مخل به مصالح ملی یا مذهبی نباشد.‌ به‌طور کلی، معیار شهید مزاری‌ در این مورد آن است که «هر فرد یا گروه و دسته‌ای‌ که بتواند خود را با خواسته‌های نهضت اسلامی در افغانستان هماهنگ سازد وبتواند حقوق همۀ اقوام ساکن در افغانستان را تأمین کند، در انجام فعالیت خود آزاد است. به‌علاوه، در نگاه هر دو رهبر به دموکراسی، «وظایف» بر «حقوق» افراد رجحان دارد. بی‌جهت نیست که هر دو تأکید زیادی بر ادای تکلیف داشتند‌²³. ‌شهید مزاری در یکی از سخنرانی‌های خود ابراز داشت‌ ‌است که راه‌حل افغانستان را تنها‌ انتخاباتی می‌داند که دارای دو ویژگی باشد: یکم؛ آزادباشد و دوم؛ مردمی و فراگیر باشد: «ما معتقدیم که انتخابات باید کاملاً آزاد باشد و همۀ مردم افغانستان بتوانند در آن شرکت کنند. ما سیستم انحصار را به هر شکل و شیوۀ آن رد می‌کنیم و طرف‌دار شرکت کلیۀ مردم افغانستان، اعم از زن و مرد، پیر و جوان، و … برای تعیین سرنوشت سیاسی‌شان هستیم. این عادلانه نیست که مردان حق شرکت در انتخابات داشته باشند ولی زنان از این حق مسلم انسانی‌ـ‌اسلامی‌شان محروم باشند.»

بنابراین، دموکراسی مورد نظر گاندی و مزاری شهید، از آرمانگرایی و اخلاقیات تغذیه می‌‌کند و در عین توجه به فعالیت و قدرت سیاسی، می‌کوشد خود را از رواج سیاست عاری از اخلاق، قدرت توخالی در خدمات، فساد سیاسی و اقتصادی، نخوت دیوانسالاران دولتی‌ و انحطاط نمایندگان حاکمیت مردم دور نگه دارد. با این الگو، امید به پل زدن بر شکاف بین جهش و شتاب تکنولوژی و بحران فرهنگ معاصر، افزایش می‌یابد. بزرگترین امتیاز الگوی دموکراسی گاندی و مزاری تغییر کیفی در صورت و محتوای دموکراسی است. اگر در نظریۀ سنت‌گرایان بر صرف «هدف» و در نظریۀ جدید بر «وسیله» محض تأکید می‌شود، در الگوی دموکراسی مبتنی بر اصول اخلاقی و مذهبی گاندی و شهید مزاری‌، مزایای هر دو ملحوظ است و هر دو با هم همسازند.

• حقوق زن وکودک

همچنین، هر دو رهبر معتقد به مشارکت سیاسی زنان بودند و زمینۀ این کار را فراهم آوردند. گاندی در این‌باره از اصل عدم خشونت کمک گرفت. خویشتن‌داری او‌ و تبدیل آن به یک سلاح سیاسی قوی از طریق مقاومت غیر‌خشونت‌آمیز و تأثیراتی که برای تحمل خشونت، بدون تلافی، در پی داشت، او را بی‌درنگ بدان سمت سوق داد که نتیجه بگیرد زنان بسیار مناسب و مستعد این وضعیت‌اند و زن تجسم صورت خارجی عدم خشونت است.

این باور گاندی نتایج بی‌شماری برای سیاسی کردن زنان هندوستان داشت، همانطور که برداشت مزاری شهید از اسلام در مورد زن نیز دارای همین نتایج بود. بدین ترتیب، هم گاندی و هم مزاری زمینۀ شرکت زنان در فعالیت‌های سیاسی را فراهم کردند و زنان افغانی و هندی در مبارزات برضد متجاوزان حضور چشمگیر داشتند. گاندی نیز چون  مزاری بر این نظر بود که زن حق دارد به جزئی‌ترین فعالیت‌های مرد بپردازد و به اندازۀ حق مرد آزادی دارد‌²⁴. زن حق دارد که در محیط و قلمرو خاص خود همان مقام اعلی را احراز کند که مرد به دست می‌آورد. با این‌همه، او هم مثل مزاری معتقد بود که اگرچه زن و مرد وضع برابر دارند، اما یکی نیستند. زوجی هستند بی‌همتا که مکمل یکدیگرند. برای مثال، از لحاظ شکل، تفاوت‌های اساسی و حیاتی میان آنها هست. به همین جهت، گاندی نیز بر این باور بود که کارهای آنها هم باید متفاوت باشد. همچنین، گاندی چون مزاری بر این عقیده بود که زن نباید بیش از این خود را وسیلۀ شهوترانی مرد بشمارد و باید دست از جنون غیر‌عقلانی در تقلید از غرب بردارد. اگر چنین کرد آنگاه به‌عنوان مادر مرد و به‌عنوان سازنده و رهبر خاموش و بی‌ادعای مرد، مقام شایسته و افتخارآمیز خود را در کنار مرد احراز خواهد کرد. با در‌نظر‌داشت اینکه هم گاندی در هندوستان و هم شهید مزاری در افغانستان برای تأمین حقوق انسانی زن مبارزۀ خستگی‌ناپذیر نمودن جای هیچگونه شک و تردیدی وجود ندارد. چنانکه گاندی در‌ 13 سالگی ازدواج نمود، ولی بعد‌ها این کار را‌ خلاف تمام ارزش‌های انسانی دانست و علیه کودک‌همسری مبارزه کرد. گاندی البته با تحصیل زنان و اشتغال زنان در ادارات و همچنین شرکت در انتخابات و تصمیم‌گیری برای سرنوشت کشور و یا کارکردن در کار خانجات مخالفتی نداشته است، اما در عین حال بر این عقیده بوده است که خانه‌داری و تربیت فرزندان بایستی توسط زنان انجام گیرد. به گفتگوهایی با استاندارهای امروزی، گاندی را باید یک محافظه‌کار دانست. اگرچه با استاندارهای زمان حیات و زندگی گاندی، وی، بدون شک، فردی پیشرو بوده است. گاندی همیشه به این نظر بود که باید زنان آزاد شودند و مالک سرنوشت خود ‌گردند‌²⁵. اما شهید مزاری در افغانستان از جمله رهبرانی بود که برای اولین‌بار بحث حقوق زن را مطرح نمود. استاد مزاری  در اعترض به کسانی که مخالف حضور و شرکت زنان در امور سیاسی واجتماعی کشور بودند، ‌گوشزد ‌می‌کند: «آنچه ‌به ما گزارش داده‌اند، نقش بيشتر را هم در آنجا خواهران انجام دادند. اين عجيب بود كه پس ازچهارده سال مبارزه و جهاد و زجر و تكليف، تعدادي از رهبران مي‌گويند: ‌نصف ازجمعيت ما، زنان حق ندارد براي سرنوشت‌شان حرف بزنند‌‌، ولي وقتي اين‌ها در پاكستان و اروپا نشسته بودند، اين خواهران قهرمان اين حركت را به وجود آوردند و مردم كابل جوشيد. به ما گفته‌اند كه از خواهران در جادۀ ميوند چادرش را گرفته، به سر يك افسر افغاني انداخته بوده و گفته بود: ‌تو غيرت افغانیگي‌ات رافرا موش كرده‌اي، اين چادر ما را تو سر بكن سلا حت را بده  كه ما ازخود دفاع كنيم.‌ من معتقد هستم كه اين حركت، حركتی سرنوشت‌ساز بود و ما بايد از اين روزها تجليل كنيم.»

گفتار فوق نشان‌دهندۀ نهایت توجه و دغدغۀ‌ استاد مزاری به مسئلۀ احقاق حقوق زن افغان و باز نشاندن آنها به جایگاه انسانی و الهی‌شان می‌باشد. این فریاد در شرایطی از زبان مزاری  طنین‌انداز می‌شود که عده‌ای از رهبران متحجر و بی‌خبر از اصول و ارزش های اسلامی، صریحاً ابراز می‌دارد که زن افغان، نقشی در حکومت آیندۀ افغانستان ندارد و حکومتی که زنان در آن نقش داشته باشند، غیر‌اسلامی است‌²⁶. در قانون اساسی دولت ربانی نوشتند که صر ف مرد حنفی‌‌ حقِ کاندید شدن [برای احرازِ] مقام ریاست جمهوری را دارد؛ یعنی زنان چنین حقی را ندارند. مولوي يونس خالص، ‌عالم ديني اهلت سنت، ‌اصرار داشت حکومتي که زنان در آن نقش داشته باشد غير‌اسلامي است. اما استاد مزاری که هدف اصلی و آرمان اساسی وی تحقق عدالت اجتماعی، شکستن طلسم انحصار و استبداد بود، از حقوق و آزادی زن دفاع می‌کند و خواستار ایجاد حکومتی می‌شود که در پرتو آن، همۀ مردم افغانستان، اعم از مرد و زن، به حقوق‌شان رسیده و برابر و‌ برادروار زندگی کنند²⁷. شهید مزاری ‌در یک مصاحبۀ اختصاصی که با ‌رسانه‌ای در کابل انجام داده بود، ضمن اشاره به نقش و جایگاه والای زن در تفکر اسلامی، با اشاره به حضور فعال زنان ‌در صدر اسلام‌، موضع کسانی را که مخالف حضور زنان در صحنه‌های اجتماعی‌ـ‌سیاسی، بودند، خلاف اسلام دانسته و یاد‌آور می‌شود: «زنان از کلیۀ حقوق انسانی برخورداد هستند و می‌توانند در همۀ عرصه‌های حیات اجتماعی‌ـ‌سیاسی کشور فعال باشند، انتخاب

شوند و انتخاب کنند.»

استاد شهید، در این گفتار کوتاه، اصول و کلیات نظریۀ خود را در‌بارۀ جایگاه و حقوق زن‌ اعلام کرده است. همانگونه که ملاحظه می‌شود، استاد مزاری‌ به جنبۀ انسانی زن توجه کرده و اظهار می‌کند که زن از همۀ حقوق انسانی بر‌خور‌دار می‌باشد. لذ ابتدا، باید دید كه یک انسان از آن جهت كه انسان است، فارغ از مسئلۀ جنسیت، نژاد، زبان، باورها و عقاید، و… چه حقوق و مزاياي حقوقی‌ای دارد. هر حقی را که یک انسان با این لحاظ داشته باشد، زن نیز به‌طور یکسان و برابر از آن برخوردار است. به‌خاطر همین مبارزات و عدالت‌خواهی‌های شهید مزاری در افغانستان بود‌²⁸‌ که محمد‌اشرف اغنی، رئیس جمهور وقت افغانستان ابراز داشت‌ که شهید مزاری مسیر تاریخ در افغانستان را تغییر داد و همچنین او ابراز داشت‌ که شهید مزاری مربوط‌به یک قوم و یک قشر خاص نیست، بلکه او متعلق به همۀ افغانستان و بشریت می‌باشد؛ چرا که شهید مزاری عدالت اجتماعی و انکشاف متوازن را برای همۀ اقوام و مذاهب، اعم از زن و مرد، می‌خواست. چنانکه مهاتما گاندی نیز با مبارزات خود موارد ذکر‌شده را‌ می‌خواست که امروزه این نظریات و مبارزات برای فراهم کردن عدالت اجتماعی و رهایی از شر ستم و تبعیض، الهام‌بخش جنبش‌های عدالت‌خواهی در سراسر دنیا قرار گرفته است.

• مبارزه با تحقیر، انحصارگرایی، ظلم و فاصلۀ طبقاتی

تاریخ افغانستان‌ مملو از واژه‌ها و عبارات تحقیر‌آمیز، ستم‌گرانه، انحصارگرایانه و بازتاب‌دهندۀ تفاوت طبقاتی است. دولت‌های حاکم در افغانستان، تعلق تباری به غیر از پشتون را حقارتی برای مردم می‌شمردند و تمام امتیازات شهروندی را بر اساس قومیت افراد اعطا می‌کردند. پشتون‌ها را مستحق حکومت و انجام وظیفه در امور مهم دولت می‌دانستند، تاجیک‌ها را در حد پایین‌تر از پشتون‌ها و هزاره‌ها و ازبیک‌ها را مستحق سربازی، جوالیگری و سایر وظایف پیش‌پا‌افتاده می‌دانستند. حتی حق آموزش نیز برای طبقۀ خاصی در نظر گرفته شده بود و سایرین از این حق محروم بودند.

نقیصۀ بزرگتر از تحمیل کردن چنین قوانینی، پذیرفتن چنین تحقیرها و قانون‌ها از سوی شهروندان بود، خشونت‌ها و زورگویی‌های پی‌در‌پی حاکمان سبب شده بود تا مردم به چنین روش‌ها و قانون‌هایی عادت کنند و در برابر آن سکوت نمایند. ایجاب می‌کرد که کسی بیاید و در برابر چنین تحقیر‌هایی بایستد.

مزاری آمد تا علیه انحصارگرایی و چنین تعصباتی قیام کند. او باور داشت که ریشۀ اصلی تمام فاجعه‌ها در کشور، انحصار‌طلبی و نادیده گرفتن حقوق دیگران است. او بیان می‌کرد: «ما حقـوق مردم خود را می‌خواهیم و انحصـار را نفـی می‌کنیم‌²⁹.

بررسی زندگی‌نامۀ گاندی و خوانش سخنرانی‌های او در کشورهای آفریقای جنوبی و هند‌^30‌ خود گواه مبارزات مداوم او در برابر نژاد‌پرستی است. گاندی نژاد‌پرستی را نوعی ‌بیماری می‌دانست. گاندی به‌عنوان مبارزی بشردوست، وجود فاصلۀ طبقاتی در مذهب هندو را یکی از نقایص عمدۀ این مذهب می‌شمرد. در حالی که خود پیرو همین مذهب بود، بر اساس نظریۀ ایده‌آلیستی که هندوئیزم نیز جزو آن است، انسان‌ها به ارواح‌‌ مختلفی چون صاحبان ارواح عالی و صاحبان ارواح شرور و زشت نسبت داده می‌شوند. بعضی از مردم در خارج از طبقه‌بندی آن‌ها قرار گرفته و نجس شمرده می‌شدند و به کارهای به‌ظاهر پستی مانند جاروکشی و پاک کردن مستراح‌ها می‌پرداختند.

گاندی در «سرگذشت من»‌ می‌گوید: «زنی نظافت‌چی که «اوکا» نام داشت و از نجس‌ها بود، به خانۀ ما می‌آمد تا مستراح‌ها را تمیز کند. اغلب از مادرم می‌پرسیدم چرا درست نیست که او را لمس کنیم و چرا دست زدن به او ممنوع است؟ به من تعلیم داده بودند که اگر اتفاقاً دستم به «اوکا» بخورد باید غسل مذهبی انجام دهم، هر‌چند ‌من از این دستور اطاعت می‌کردم، اما نوعی تبسم اعتراض‌آمیز هم بر لب داشتم که مفهومش آن بود که نجس شمردن اشخاص نمی‌تواند دستور درست باشد³¹.»

2-6  ساده‌زیستی و عدم اعتنا به مظاهر فریبندۀ دنیا

ساده‌زیستی یکی از مهمترین ویژگی‌هایی است که این دو پیشوای بزرگ را به هم ارتباط می‌دهد. عکس‌های به‌جامانده از گاندی و شهید مزاری و خاطرات یاران‌شان گویای تجمل‌زدایی و ساده‌زیستی آن‌هاست و این مورد نیازمند ‌شرح بیشتر ‌نیست.

همچنین شهید مزاری، منافع عمومی را بر منافع شخصی‌اش ترجیح می‌داد. او می‌گفت: «من هیچ منافعی غیر از منافع شما مردم ندارم‌³².»

• از راه خدمت به خلق است که می‌توان خدا را شناخت

هدف مزاری برای خدمت به خلق، رسیدن به مقام و منصب نبود، بلکه خدمت به خلق یکی از خواست‌های درونی و اخلاقی او بود. او برای ارضای چنین خواستی برای مردم خدمت می‌کرد. استاد شهید قبل از اینکه به دیگران هدایتی دهد، اول خود آن کار را انجام می‌داد. حاجی نور‌حسن، یکی از سربازان شهید مزاری در خاطرات خود نقل می‌کند: «در دورانی که جنگ در غرب کابل شروع شد، من دکانداری می‌کردم. یک روز با ‌جمعی به ملاقات شهید مزاری در علوم اجتماعی رفتیم. من از همان لحظه مجذوب شخصیت شهید مزاری شدم؛ یعنی به باور من شهید مزاری یک جذبۀ خاصی داشت که هر کس با او می‌نشست، غرق در شخصیت و صداقت او می‌گردید. گپ‌های شهید مزاری دربارۀ این که «به مردم خدمت کنید» آن چنان روی همه اثر گذاشته بود که من با موتر شخصی‌ام از صبح تا ناوقت‌های شب می‌دویدم و هیچ احساس خستگی نمی‌کردم.»

گاندی نیز خدمت به خلق را خدمت به خدا می‌دانست، او در «سرگذشت من» بیان کرده است: «اگر با تمام وجودم به خدمت مردم و اجتماع پرداخته‌ام، دلیلش این بوده که می‌خواستم خود را به‌درستی بشناسم. من خدمت خلق را مذهب خویش ساخته بودم و احساس می‌کردم که از راه خدمت به خلق است که می‌توان خدا را شناخت‌³³.»

2-8  ‌مدافع همه، روحیۀ وحدت‌طلبی و عدم داشتن تعصب

تعصب، مهمترین عنصری است که باعث عقب‌ماندگی یک جامعه می‌شود، چون منطق تعصب، منطق شایسته‌سالاری را نمی‌پذیرد؛ مردم افغانستان بیشترین آسیب را از این ناحیه متحمل شده‌اند. شهید مزاری،‌ مردی بود که همه را به یک چشم می‌دید و قومش را بر قوم دیگری برتری نمی‌داد. او مدافع حقوق همۀ اقوام مخصوصاً اقوام تحت ستم بود. او می‌گفت: «ما طرفدار ظلم یک ملت بر ملت دیگر نیستیم‌³⁴.» «ما حقوق همۀ مليت‌ها را مي‌خواهيم. حقوق مليت‌ها به معناي برابري و برادري مليت‌هاست. دشمنی ملت‌ها در افغانستان فاجعه است. ما عاشق قیافۀ کسی نیستیم هرکسی که بتواند حقوق مردم ما را تأمین کند دستش را به‌گرمی می‌فشاریم.»

یکی از آرمان‌های مزاری بزرگ جاگزین شدن وحدت و همدلی به جای کینه و نفاق از میان مردم افغانستان بود، او فریاد می‌کرد: «ما وحدت ملی را در افغانستان یک اصل می‌دانیم‌³⁵.‌» خواست ما تأمین عدالت، برابری و برادری میان مردم افغانستان است.

گاندی نیز چون مزاری تمام بشر را هم‌نوعش می‌دانست. گاندی در خاطراتش در «سرگذشت  من‌³⁶‌» گفته است تمام اقدامات من از محبت تغییر‌ناپذیرم به جامعۀ بشری ناشی می‌شود. میان خویشاوندان و بیگانگان، هموطنان و خارجیان، سفید‌ها و رنگین‌ها، هندوها و هندیان دیگری که اعتقادات دیگر دارند، چه مسلمان‌ها، چه پارسی‌ها، چه مسیحی‌ها و چه یهودی‌ها هیچ‌گونه تفاوت و امتیازی نمی‌شناسم. شاید بتوانم بگویم که قلبم از چنین تشخیص‌ها عاجز و ناتوان بوده است. من حاضر نیستم به انگلستان یا آلمان زیان برسانم تا به هند خدمت کرده باشم.

2-9 ‌مسئولیت‌پذیری

مزاری می‌توانست مانند بسیاری از مدعیان امروزی، به خارج از کشور رفته و در کنارخانواده‌اش به کارهای شخصی‌اش بپردازد، اما او در قبال مردمش احساس مسئولیت می‌کرد و همین احساس بود که او را واداشت تا دوشادوش مردمش در تمام عرصه‌ها در افغانستان باشد. چنانکه ‌در آخرین سخنرانی‌اش بیان می‌کند: «از خدا هیچ‌وقت نخواسته‌ام، من بدون شما، در جایی بروم، شما را در معرکه بگذارم و جان خودم را سالم بدر ببرم. خواستم که در کنار شما، خونم این‌جا بریزد و در بین شما کشته شوم و در خارج از کنار شما هیچ، زندگی برایم ارزشی ندارد‌³⁷.‌»

گاندی نیز خود را در برابر همنوعانش، به‌خصوص هموطنانش، مسئول می‌دانست و این احساس مسئولیت در او باعث شد تا قله‌های بلند شهرت و محبوبیت را بپیماید. گاندی در خاطرات دوران مکتبش می‌گوید: «‌به یاد دارم که یک بار هم تنبیه بدنی شدم. در آن موقع از خود مجازات زیاد ناراحت نشدم، بلکه بیشتر از آن جهت رنج می‌بردم که این مجازات کیفر عدم انجام وظیفۀ من شمرده می‌شد و به همین جهت، به‌تلخی می‌گریستم^‌38.» گاندی، در 13 سالگی ازدواج کرد و از گفته‌های او بر‌می‌آید که به همسرش علاقۀ شدیدی داشت. او در مورد همسرش می‌گوید: «جدایی از او برایم تحمل‌ناپذیر می‌نمود (همان).» اما او بیشتر از علاقۀ شخصی‌اش، به وظایفش وابستگی شدید داشت. او می‌گوید: «با این اشتیاق حریصانه که برای او داشتم، اگر احساس دلبستگی شدید و آتشین نسبت‌به وظیفه در من نمی‌بود، چه بسا که یا دستخوش بیماری و مرگی زودرس می‌شدم یا در زندگی دشوار و تحمل‌ناپذیری غرقه می‌گشتم، اما برای هر روز صبح وظایفی مقرر وجود داشت که می‌بایست انجام داد. واگذاردن آن‌ها به دیگران هم برایم اصلاً مطرح نبود، همین عامل بود که مرا از سقوط در دام‌های بسیار‌ نجات داد (همان).»

نتیجه‌گیری

چنانکه ‌بیان شد‌ بزرگان و سیاست‌مداران کشور‌ها مشابهت‌ها و تفاوت‌هایی با یکدیگر دارند و شهید مزاری در تاریخ افغانستان نیز تفاوت‌ها و مشابهت‌هایی با سایر بزرگ‌مردان دارد. او چون نلسون ماندلا عدالت‌خواه ‌و چون گاندی مدافع مردمش بود و علیه تحقیر و تبعیض مبارزه می‌کرد.

در نتیجه باید گفت که مهمترین تفاوت میان شهید مزاری و گاندی، اصل عدم خشونتِ گاندی بود. ‌گاندی به خشونت متوسل نشد، اما آن را نفی نیز نکرد. بنابراین، شهید مزاری در حالی که همچون گاندی رهبر میلیون‌ها انسان بود، رهبر حزبی بود که شاخۀ نظامی داشت و از مردم خود در برابر مخالفان‌شان به دفاع نظامی می‌پرداخت. اما او طرفدار خشونت نبود و این خشونت از سوی سایر طرف‌های درگیر بر او، مردم و حزبش تحمیل شده بود. او فریاد می‌زد: «ما از دیر‌زمان مواضع خود را اعلام کرده‌ایم‌ که در افغانستان جنگ راه‌حل قضایا نیست.‌ ‌هميشه جنگ را ديگران عليه ما آغاز کرده‌اند و ما از خود دفاع کرده‌ایم.» چنانکه نلسون ماندلا نیز گفته بود: «در هند گاندی با یک قدرت خارجی طرف بود که در نهایت بسیار واقع‌گراتر و عاقبت‌اندیش بود. در حالی‌که سفیدپوستان حاکم بر آفریقای جنوبی اینگونه نبودند. مبارزۀ منفی به‌دور از خشونت، موقعی مؤثر است که نیروی مقابل‌تان به قواعدی که شما به آن وفادار هستید، پایبند باشد. اما اگر اعتراض مسالمت‌آمیز مواجه با خشونت شود، سودمندی آن از بین می‌رود. برای من عدم خشونت یک اصل اخلاقی نبود، بلکه یک استراتژی بود. هیچ خیر اخلاقی در استفاده از یک سلاح ناکارآمد وجود ندارد.»‌

مسئولیت‌پذیری و احساس مسئولیت در هردو رهبر (گاندی و مزاری) مانند خون در رگ‌ و قلب دربدن برای‌شان ارزش داشت‌ و هردو آن را یک اصل برای پیروزی و شکستن تبعیض و انحصار می‌دانستند. ‌دو رهبر راه‌گشایی برای ملت ستم‌دیدۀ هند و افغانستان شد و امروز سرمشق میلیون‌ها انسان قرار گرفته‌اند.

‌مزاری با مبارزه نفسگیر در برابر این ظلم آشکایر که به ملت مظلوم ازبیک، هزاره و ‌اقلیت‌های قومی ‌گفت می‌خواهیم دیگر هزاره بودن در این کشور جرم نباشد و خواهان حقوق انسانی ‌برابر و ‌سهم‌گیری ‌بر اساس شعاع وجودی همه در تصمیم‌گیری‌های سیاسی می‌باشیم. گفت: «ما حقـوق مردم خود را می‌خواهیم و انحصـار را نفـی می‌کنیم.» چنانکه زندگینامۀ گاندی و خوانش سخنرانی‌های او در کشورهای آفریقای جنوبی و هند خود گواه مبارزات مداوم او در برابر نژاد‌پرستی است، ‌به‌عنوان یک بیماری است.

ساده‌زیستی ‌از مهمترین ویژگی‌های دو پیشوای بزرگ است که آن دو را به هم مرتبط می‌سازد. ‌هردو رهبر ‌برای خود چیزی ذخیره نکرد‌ند و نمی‌خواستند، و تنها دارایی آنها خدمت به بشر و خلاصی آن از شر ستم و تبعیض بود. آنها سرمایه‌ای جز مردم خویش نداشتند.

شهید مزاری‌ ‌تعصب قومی، زبانی، سمتی و مذهبی ‌را منبع تمام بد‌بختی‌های کشور ‌در چند‌دهۀ اخیر می‌دانست. او برای مبارزه با این پدیده اصل همدیگر‌پذیری و «وحدت ملی‌» در افغانستان را مطرح نمود.‌

‌مزاری ‌زن را برابر با مرد می‌دانست. او همواره از مشارکت زنان در امور اجتماعی و سیاسی سخن می‌گفت.‌ چنانکه گاندی ‌می‌گفت: «زن کنیز شوهر نیست، بلکه همراه و شریک زندگی او است که در شادی و غم سهمی برابر دارند و به اندازۀ شوهر حق و آزادی دارد که راه زندگی خویش را برگزیند. من زن را مظهر مجسم بردباری می‌شمارم».

شهید مزاری، ‌خواستار تشکیل دولت اسلامی با سهم‌گیری و حضور همۀ احزاب و اقوام بود. گاندی نیز شدیداً به معنویات توجه داشت و می‌گفت: «در نظر من خدا و حقیقت کلماتی مترادف یکدیگر‌ند و اگر کسی به من بگوید که خدا، خدای ناراستی و خدای شکنجه و آزار است، من از پرستش چنین خدایی سرمی‌پیچم.»

منابع:

(1) ‌مراجعه شود به:

سالکان روشنایی؛ یادداشتی از موحد بلخی به مناسبت 22 حوت سالیاد شهادت شهید مزاری

(2) رامین جهانبگلو، «کنونی بودن گاندی» در: خجسته کیا (مترجم و گردآورندۀ مهاتما گاندی، در جستجوی حقیقت (تهران: نشر مرکز، 1372) ص 14، به نقل از نشریۀ Nonviolence Actualite شمارۀ مخصوص گاندی، پاریس 1991.
(3) گاندی، پیشین، ص 119.
(4) همان، ص 118.
(5) مراجعه شود به:
https://fa.wikishia.net/view/عبدالعلی_مزاری

(6) مراجعه شود به مهاتما گاندی فلسفۀ عدم خشونت (‌داکتر امین احمدی) ص 2 – 9.
(7) مراجعه شود به: گاندی، سرگذشت من، ص 21-35.
(8) جهانبگلو، همان مقاله‌.
(9- 14) مراجعه شود به: گاندی، سرگذشت من.
(10) مراجعه شود به سخنرانی احمد بهزاد (دقیقۀ 1:51 تا 3):

(15) خاطرات مهاتما گاندی (‌سرگذشت من) ترجمۀ مسعود برزین.
(16) مراجعه شود به: احیایی هویت (مجموعه‌سخنرانی‌های رهبر شهید “استاد عبدالعلی مزاری”.
(17) مراجعه شود به: احیایی هویت (مجموعه‌سخنرانی‌های رهبر شهید “استاد عبدالعلی مزاری” و یا مصاحبۀ او با ‌خبرگزاری:

(18) مراجعه شود به: خاطرات مهاتما گاندی (سرگذشت من)، همان.
(19) مراجعه شود به: کتاب خاطرات سیاسی رهبر شهید، گرد‌آورنده: حاجی مصطفی محمدی.
(20) مراجعه شود به: سخنرانی استاد مزاری از دقیقۀ 2-‌5:‌
https://youtu.be/Q_h57g7yi6c?si=26EcUhpCJoFomdtM ‌
(21) مراجعه شود به: وبسایت بی‌بی‌سی، گزارش سال 1394:
https://www.bbc.com/persian/afghanistan/2016/03/160312_k02-ghani-marzari
(22-23) مراجعه شود به: سخنرانی استاد مزاری در دانشگاه کابل (دقیقۀ 6 تا 10):

(24) مراجعه شود به: وبسایت بی‌بی‌سی، سوتیک بیسواس:
https://www.bbc.com/persian/world-features-45541484
(25-27) مراجعه شود به: سخنرانی رهبر شهید و همچنان مصاحبۀ او با‌ خبرگزاری:

(26) مراجعه شود به وبسایت روز‌نامۀ هشت صبح‌‌ و مصاحبۀ استاد مزاری:

قسمت سوم – موانع فرهنگی اشتغال زنان

(28) مراجعه شود به: وبسایت بی‌بی‌سی ‌عبدالعلی مزاری‌،‌ نگاهی به رهبر حزب وحدت اسلامی بعد از بیست سال (‌ایوب آروین، بی‌بی‌سی):
https://www.bbc.com/persian/afghanistan/2015/03/150311_mar_mazari_bio
و همچنین مراجعه شود به: پیام رئیس جمهور اسبق افغانستان، محمد‌اشرف غنی در سالیاد شهادت شهید مزاری:

(29) مراجعه شود به: احیای‌ هویت (مجموعه‌سخنرانی‌های رهبر شهید “استاد عبدالعلی مزاری” و همچنین مراجعه شود به: وبسایت بی‌بی‌سی‌:
https://www.bbc.com/persian/afghanistan/2015/03/150311_mar_mazari_bio
(36-31-33-30) مراجعه شود به: خاطرات مهاتما گاندی (سرگذشت من)، همان.
(32) مراجعه شود به: احیایی هویت، همان‌:

(34) مراجعه شود به: سخنرانی رهبر شهید و کتاب احیای‌ هویت، همان:

(35) مراجعه شود به: سخنرانی رهبر شهید (دقیقۀ 4-‌5 و کتاب احیای‌ هویت، همان: ‌

(37) مراجعه شود به: احیای‌ هویت، ‌مجموعه‌سخنرانی‌های رهبر شهید “استاد عبدالعلی مزاری” (آخرین سخنرانی رهبر شهید در غرب کابل‌ و یا سخنرانی تصویری او:

(38) مراجعه شود به: کتاب سرگذشت من، همان.
منابع متفرقه:
1- سخی ارزگانی، دیدگاه‌ها و نقطه‌نظرات شهید مزاری در حل بحران افغانستان، ماهنامۀ مشعل، ص5.
2- فریاد عدالت.
3- باقری، یار‌محمد، شکل‌گیری و تحول جنبش طالبان، 1385، ص150.
4- فریاد عدالت، ص55.
5- گاندی اثر شروین وکیلی ص 16، 15، 14.
6- ماهنامۀ عدالت و امید “ویژه‌برنامۀ مزاری، جمهوریت و صلح”
7- روز‌نامۀ اطلاعات روز، سال چهارم شمارۀ 791 ص 2.
8- ماهنامۀ عدالت و امید، ص 19‌–‌23 گفتگو‌ها ویژۀ استاد بلاغی.
9- ‌گاندی و مبارزۀ مسالمت‌آمیز “نوشتۀ علی وراستی” ص 97-127.
10- دوهفته‌نامۀ سیمای‌ خرد، سال نخست، شمارۀ پنجم، ‌ص 1-‌آخر.
11- روزنامۀ اطلاعات روز، سال دهم شمارۀ 2110، ص 8، عصر فقدان مزاری.
12- ‌ماهنامۀ شاهد ياران/ شمارۀ ۵۹.

مزاری؛ لبخند روزگار

مه 18, 2024 | مقالات

«زمان با هزاره قهر بود و روزگار هزاره سیاه. در یکصد سال اخیر هیچ قومی مانند هزاره بداختر و شوربخت نبوده است. بعد از آن شکست حقارت‌بار و کشتار و شکنجه و اسارتی که امیر آهنین بر هزاره تحمیل کرد، در این یکصد سال هرگز هزاره، حتی برای یک لحظه، صاحب ملک و مال و عیال خود نبوده است. در فصل‌های خزان که کاروان‌های کوچی از هزاره‌جات عازم باجور و کرم اجنسی و وزیرستان‌ها می‌شد، هیچ کاروانی نبود که دست‌کم یک زن، دختر یا بچۀ هزاره را با خود نبرد. با عبور خزانی کوچی‌ها از هزاره‌جات، ده‌ها خانواده که اکنون دست‌رنج سال‌شان طعمۀ ایلغار کوچی‌ها شده بود، در آتش فراق و اندوه جدایی جگرگوشه‌های‌شان می‌نشست و با درد پنهان در دل، اخگر سوزان در جگر و لکۀ ننگ بر پیشانی به‌تدریج در قعر ظلمت و دهشت زندگی گم‌و‌گور می‌شدند. هزاره به زندگی بیولوژیک بازگشته بود. تمامیت حیات در هزاره به تلاش معاش و تقلای زیستن خلاصه می‌شد. سیاست برای هزاره حتی رؤیا هم نبود. سقف رؤیاهای هزاره تا «چاکلیت مینو» و «ملی‌بس» هم نمی‌رسید. گاهی که از بی‌دقتی روزگار و سهل‌انگاری زمانه، دست هزاره به چیزی می رسید، نزدیک بود که همگان از حیرت شاخ در بیاورند و با ناباوری می‌پرسیدند: «هزاره و چاکلیت مینو!‌»

با مزاری اما، روزگار به هزاره تبسم کرد. مزاری لبخند زمان در شام تار تاریخ هزاره، با هزاره است. او در میان ما پیام‌آور مهر و مقاومت و غیرت و غرور بود. او با پیام عدالت بر دروازۀ ستم کوبید، و بر دستگاه منسوخ و فرتوت سیاست ظالمانه خط بطلان کشید. ستم و جفا بسیار دید، اما کینه نورزید و راه مهر و مدارا گزید. مزاری طرح سیاسی نوی در‌انداخت که به‌رغم قار‌قار کلاغان بد‌اندیش و مردار‌خوار، هر ازبیک وطن‌پرست، هر تاجیک با‌انصاف، هر پشتون با‌وجدان، هر هزارۀ عدالتخواه و هر انسان ستمدیدۀ این سرزمین در آن احساس کرامت و بزرگی می‌کند. او به ملت افغانستان راه آشتی و هم‌پذیری را نشان داد، هزاره را صاحب آرمان و رؤیای سیاسی کرد و عدالت و کرامت ذاتی انسان را به‌عنوان قاعدۀ مناسبات انسانی مطرح کرد. امروز 22 حوت، روز معراج مزاری است. عروج خونین مردی که هزاره راه طولانی از تلاش محض برای بقا تا تلاش برای عدالت و صلح را با او پیموده است و مسیر درازتر و دشوارتری را در پیش دارد. دوستان، رفقا! درست است که دیگر مزاری در میان ما نیست، اما‌ ما دیگر انسانیم: مهر و مدارا و عدالت و انسانیت جزء رؤیاهای ماست. از بی‌مهری‌های زمانه دل بد نکنیم. با این رؤیاها اکنون زندگی ما معنا دارد. ما این معنا و رؤیا را از او داریم. یاد و نامش جاودان باد!»

نسل جوان؛ سرخوردگی سیاسی و ضرورت شناخت امروزی مزاری

مه 2, 2024 | مقالات

پس از بیست‌و‌چهار سال از غروب مزاری، با آنکه او در میان بخش بزرگی از جوانان هزاره به یک نماد عدالتخواهی و معیار رهبری کاریزماتیک ‌بد‌ل شده است، اما اکنون این پرسش بیش از هر زمانی درخور تأمل و یافتن پاسخ است که نسل جوان ما چه شناختی از مزاری دارند و چرا نسبت‌به مزاری دلبستگی نشان می‌دهند؟
به نظر می‌رسد گرایش فزایندۀ زیادی جوانان و گروه‌های اجتماعی به‌ امرِ مزاری‌دوستی، بیش و پیش از آنکه مبتنی بر شناخت کارنامۀ مزاری باشد، یک حس نوستالوژیک می‌باشد که اساساً و عمدتاً ریشه و منشأ در چند مسأله و عامل بنیادین دارد:

• احساس سرخوردگی نسبت‌به رهبران سیاسی کنونی هزاره

جوانان امروزی هزاره احساس می‌کنند با رهبران قومی‌شان زبان مشترک و حس همداستانی مشترک ندارند. این جوانان تصور می‌کنند که رهبران کنونی با اوتوریتۀ سنتی، دانش مذهبی، اشرافیت سیاسی و فاصلۀ طبقاتی خود نتوانسته‌اند و یا نمی‌توانند ترجمان خواسته‌ها و شأن و جایگاه سیاسی هزاره‌ها و پاسخگوی مطالبات و همگام با رشد نیازها و ضروت‌های مدرن و جدید این نسل باشند.

• احساس نارضایتی نسبت‌به وضع موجود:

بسیاری از جوانان هزاره که در فضای آزادِ پس از بن، زمینۀ تحصیل و رشد فرهنگی و اجتماعی پیدا کرده‌اند و به آرمان‌های بلند اجتماعی و شخصی دل بسته‌اند، با دغدغه‌های امروزی و نیازها و ضرورت‌های مدرن در فضای دمکراتیک، خواهان احترام و جایگاه شایسته در جامعه و خواهان حضور و مشارکت مؤثر در نهادهای سیاسی‌ـ‌اجتماعی و فعالیت‌های اقتصادی و مدیریتی هستند. در موقعیت امروزی اما این نسل تصور می‌کنند که حضور کمرنگ آنها در ادارات دولتی، انزوای سیاسی وفقر اقتصادی، نوعی حس تحقیر سیاسی‌ـ‌اجتماعی برای‌شان پدید آورده است. بدین رو، آنها این حس عزلت و سرخوردگی را ناشی از حضور نامؤثر سیاستگران هزاره در نظام سیاسی می‌دانند که نتوانسته است منافع و اقتدار سیاسی‌ـ‌قومی هزاره‌ها را در عرصه‌های کلان تعامل ملی، تمثیل و تأمین کنند.

• آموزه‌های سیاسی رادیکال

نسل جدید ضمن آنکه محصول دورۀ جدید است که در آن‌ آزادی‌های سیاسی و رشد فرهنگی و دگردیسی‌های اجتماعی و فکری قابل دیدن است، اما این نسل با آرزوهای بلند و رؤیاهای بزرگ و مدعاهای آرمانگرایانه، نسلِ رادیکال و منازعه‌جو و پرسشگر و با مطالبات حداکثری نیز می‌باشد. این نسل با رخداد تبعیض و تحقیر، عادت نمی‌کنند و تجربۀ زیستن در سیاهه‌های تاریک نسل‌های پیشین هزاره را بر‌نمی‌تابند. بدین رو است که مشاهدۀ تبعیض‌های سیاسی و حاشیه‌نشینی‌های اجتماعی و قومی برای‌شان غیرقابل هضم است. بنابراین، این نسل، غالباً بر این باورند که مزاری با گفتمان رادیکال سیاسی، فضای حاکم بر زندگی جمعی هزاره‌ها را به سمت وضعیت مبارزات و مطالبات انقلابی رهبری نمود و با قدرت تفنگ و زبان درشت، هزاره‌ها را به تغییر سرنوشت و عمل رادیکال سیاسی، آدرس داد.
بنابراین، با چنین شناخت و درکی، نسل نو هزاره در جستجوی گمشده‌ای به نام مزاری هستند و بدین رو هرچه زمان می‌گذرد، با تشدید سرخوردگی‌های سیاسی و اجتماعی درحوزۀ قدرت، چهره و نام مزاری در غبارِ درک حقیقی و داستان اسطوره‌ای درهم می‌آمیزد.

• افزوده‌های مزاری بر ادبیات سیاسی

واقعیت این است که اگر شناخت مزاری در سطح نوستالوژی سیاسی متوقف شود و تبدیل به یک پرسش استراتژیک در زندگی و عمل اجتماعی نسل جوان هزاره قرار نگیرد، نه‌تنها مزاری را از محور یک سوژۀ گفتمان عقلانی‌ـ‌استراتژیک دور می‌سازد، بلکه از یکسو به یک سنت مذهبی متصلب در الگوی رفتار فرهنگی و گفتمان ضیق درون‌قومی محصور می‌کند و ازسوی دیگر، حوزۀ درک و شناخت این نسل را از عناصر مهم هویت، مصلحت و منافع و تعامل کلان برون قومی نیز منحرف و به بن‌بست و ایستایی استراتژیک می‌رساند.
شناخت واقعی از مزاری در این حقیقت خلاصه می‌شود که او یک رهبر سیاسی صاحب طرح استراتژیک و یک مبارز هدفمند بود. نقشۀ راه داشت و دارای الگوی روشن در طرح مطالبات قومی و تعامل کلان ملی بود. صادقانه برای این هدف مبارزه نمود و متعهدانه به دنبال طرح نقشۀ راه سیاسی کوشید و جسورانه مطالبات و شعارهای استراتژیک خود را بیان کرد.
او کلید‌واژه‌هایی را در ادبیات سیاسی مطرح نمود که امروزه به‌مثابه یک گفتمان عمومی در حوزۀ تعامل سیاسی و به یک فرهنگ مدنی در مطالبات اجتماعی پذیرفته شده است. دغدغۀ او «عدالت سیاسی» بود. برای شرح این مفهوم و طرح این دغدغه، مفاهیم و کلید‌واژه‌های زیادی را در دفتر ادبیات سیاسی ثبت کرد که امروزه، هم در مطالبات مدنی شناخته شده است و هم در در تعامل دمکراتیک قدرت سیاسی، جا افتاده است. بخشی از این کلید‌واژه‌ها در مفاهیم ذیل وارد ادبیات سیاسی شده است:
ـ دولت فدرال اسلامی،
ـ مشارکت اقوام در قدرت سیاسی براساس شعاع وجودی،
ـ تعدیل ساختارواحدهای اداری ولایت و ولسوالی براساس نفوس،
ـ رسمیت مذهب شیعه (در سطح کلان‌تر، این خواسته به معنای به رسمیت شناختن مفهوم تمام آزادی‌های مذهبی و اعتقادی در یک نظام سیاسی می‌باشد)،
ـ نفی تبعیض و انحصار،
ـ شأن اجتماعی و حقوق زن،
ـ برابری شهروندی در برخورداری از احترام و امتیاز،
ـ جرم نبودن هزاره در تعامل قومی‌ـ‌انسانی.

شخصیت، بصیرت و سیرت مزاری را در ذیل تعریف و شرح این مفاهیم کلیدی باید شناخت و تبدیل به یک گفتمان درون‌قومی و برون‌قومی ساخت. شرح و طرح این کلید‌واژه‌ها، روشن‌ترین راه و اساسی‌ترین چارچوب برای قضاوت و قناعت اجتماعی نسبت‌به رهبری و الگوی شناخت وی می‌باشد.
مزاری هرگز نیاز به تقدیس و برساختن رمزوارگی آیینی ندارد، بلکه شناخت او ضرورت بنیادین و عقلانی به تعمق و تدبر نسبت‌به این کلیدواژه‌ها و مفاهیمی دارد که او از سر درکِ درست سیاسی، تعهد تاریخی و صداقت قومی مطرح کرد.

• عناصر کلیدی شناخت مزاری

1. تبری از کیش شخصیت
   مزاری هرگز در عمل سیاسی و مبارزۀ حق محورانه‌اش، به‌خصوص پس از عبور از سازمان نصر و قرار گرفتن در جایگاه رهبری سیاسی هزاره‌ها‌ در سال‌های اخیر عمرش، دنبال کیش شخصیت نبود. بدین معنا که او حتا اگر زنده بود، دوست نداشت هواداران و پیروانش‌ شخصیت و جایگاه او را مقدس‌تر از آرمان‌ها و اهدافش بشمارند. کسانی که او را می‌شناسند به‌خوبی بیاد دارند که او در عمل، همیشه مقید به اخلاق و متعهد به قوانین تشکیلاتی و حزبی بود و اساساً بنیاد مبارزه‌اش بر اساس نفی کیش شخصیت و قدسیت‌زدایی از استبداد و مستبدان بود. بدین رو، نسل جوان می‌باید شناخت از مزاری را برمبنای دو عنصر مهم، یعنی نخست شخصیت اخلاقی و فردی او به‌عنوان یک فکت مهم رهبری و دوم گفتمان سیاسی و اهداف استراتژیک وی در عرصۀ قدرت، ساختارهای اجتماعی و تعامل کلان ملی استوار سازند. آیینی ساختن سیره و بصیرت مزاری و مقدس ساختن شخصیت و فردیت او، ارزش‌های مبارزه و جوهر کلام و پیام مکتب سیاسی وی را در غبار تصورات آیینی و نمایش‌های احساسی گم می‌کند.
2. نقدپذیری
   من تا آن‌جا که در خاطرم باقی مانده، مزاری انتقاد‌پذیرترین رهبر سیاسی بود. حرف و نقد مخالفان و منتقدانش را با آرامش و صبوری گوش می‌داد، ولی با استدلال محکم وبرهان قاطع پاسخ می‌گفت. خوب به یاد دارم که پس از تشکیل «حزب وحدت» و پیش از آخرین سفر مزاری به بامیان، شبی در منزل سید عبدالحمید سجادی، با وساطت سید محمد سجادی جلسه‌ای با یکی از علمای معترض و منتقد که عضو شورای اتفاق بود و با جناح مربوطه‌اش به‌تازگی به حزب وحدت پیوسته بود، ترتیب یافته بود. آن شخص معترض که به دلیل تعلق به یک خانوادۀ صاحب‌نام، آدم نسبتاً شناخته‌شده‌ای در حزب خودش بود، نسبت‌به انتخاب ریاست شورای نمایندگی حزب وحدت در تهران، اعتراض و انتقاد شدید و پرتنش و تندی را متوجه مزاری نمود. مزاری بیش از یک ساعت چارقد نشسته، دست‌هایش را بغل کرده بود و چشمش را به زمین دوخته بود و با دقتی توأم با آرامش، انتقاد و اعتراض آن متعرض را می‌شنید. پس از اتمام نقد و اعتراض آتشین آن معترض، سرش را بالا کرد وپرسید: «گپای شمو خلاص شد بابهِ مَه؟» و پس از اطمینان از تمام شدن حرف‌های آن شخص، شروع کرد به صحبت و پاسخ دادن. حدودِ بیش از یک ساعت، پیوسته و با آرامش، یک‌به‌یک به موارد اعتراضات و انتقادهایش جواب داد. من شگفت‌زده شده بودم از این صبوری و منطق قوی و استدلال محکم مزاری. پس از تمام شدن صحبت‌هایش، فرد معترض لبخند زد و آرام گرفت و حتا سپاسگزاری نمود؛ گویی آب سردی ‌بر عطش درونش ریخته باشد.
   بیان این روایت برای این بود که نتیجه بگیرم، تا آن‌جا که من شناخت شخصی از مزاری دارم، او شنواترین رهبر سیاسی در برابر نقد و اعتراض بود. همانگونه که در حیاتش آزاد زیست و آزادانه و شجاعانه حرفش را زد، به منتقدانش نیز احترام و آزادی قائل بود تا نقد و اعتراض‌شان را بیان کنند. از همین رو است که باور دارم او، پس از مرگش نیز، هرگز راضی نخواهد بود پیروانش آزادی بیان و حق نقد را از مخالفان وی سلب کنند.
   مزاری‌ معصوم نبود؛ یک رهبر سیاسی بود. در عمل سیاسی، همیشه جای سهو و خطا وجود دارد. شناخت درست مزاری، تنها از مسیر تحسین و تکریم و سخنرانی‌های احساسی ملاها و سیاستگران شعارپرداز به دست نمی‌آید، بلکه با سنجش و نقد منصفانه، محققانه و آگاهانۀ عملکرد سیاسی او، کارنامه و پیکار سیاسی و مدعاهای بزرگ انسانی‌اش پیراسته‌تر دیده خواهد شد و درک عمیق‌تری از شخصیت و کاریزمای سیاسی‌ـ‌اجتماعی‌اش فراهم خواهد آمد. بنابراین، بگذاریم آن دسته از جوانانی که شناخت اندکی از مزاری دارند و یا حتا نقدی بر او وارد می‌دانند، حرف خود را بر زبان بیاورند و نقد خود را بنویسند. با اینگونه رویکرد، می‌توان مزاری را در پرتو تاریخ، روشن‌تر دید و آگاهانه‌تر دوستش داشت، صادقانه‌تر همراهی‌اش نمود و انگیزه‌مند‌تر با میراث‌هایش احساس همنوایی و هم‌پیوندی کرد.
3. صلح درون‌قومی
   یکی از بزرگترین میراث‌ها و کارنامه‌های مزاری، صلح درون‌قومی و همپذیری شکیبانه بود. نقش مزاری در تشکیل حزب وحدت و تلاش صادقانۀ او در پایان بخشیدن به منازعات خونین گروه‌های سیاسی و احزاب شیعی‌ـ‌هزارگی در دهۀ 60 و قاطعیت و تعهد او بر نفی و طرد جناح بازی‌های درون‌حزبی در دورۀ رهبری حزب وحدت، مبارزات و ابتکارات بی‌بدیلش در طرح شعارهای استراتژیک و گفتمان‌های سیاسی می‌باید سوژۀ بنیادین شناخت و تعریف او گردد. نسل جوان امروز ما می‌باید این بُعد از کارنامۀ مزاری را با دقت و تعمق بیشتری بخوانند و مبنای کنش سیاسی‌ـ‌اجتماعی خویش قرار دهند.
   گسست سیاسی و شکاف‌های رو‌به‌افزایش درون‌قومی هزاره‌ها، می‌تواند زمینه‌ها و بسترهای یک خطر جدی برای بازگشت لجام گسیخته به بحران سیاسی و فرسایش اجتماعی دهۀ شصت را فراهم نماید. بدین رو، شکیبایی در تعامل درون‌قومی، سوای تفاوت‌های سیاسی‌ـ‌مذهبی و پراکندگی‌های جغرافیایی‌ و مسالمت و عقلانیت در درک منافع و اقتدار درون‌ساختاری این جامعه، می‌تواند قدرت سیاسی و استحکام بنیان‌های گفتمان درون‌قومی جامعۀ هزاره را تضمین کند و آنها را در عرصۀ کلان‌تر تعامل ملی و چانه‌زنی‌های قدرت بین‌القومی، صاحب اثر و تأثیر نماید.
4. گفتمان سکولار
   مزاری یک روحانی بود، اما در عمل سیاسی و اندیشۀ اجتماعی، مباحثی را مطرح و مورد توجه قرار داد که نتایج و محتوای سکولاریک داشت. او از رسمیت مذهب شیعه به‌عنوان یک حق شهروندی سخن گفت، اما بنیاد مطالبات و مبارزات او برمبنای مشارکت سیاسی، عدالت اجتماعی، حقوق اقلیت‌ها (‌به معنای عام جنسیتی، مذهبی و دینی و اجتماعی و تباری) و ارزش‌های انسان‌محور و تعامل سکولاریک با تمام گروه‌ها و گرایش‌های اعتقادی و سیاسی استوار بود. به همین دلیل بود که در زمان رهبری‌اش، مرجع سیاسی و رهبر مورد اعتماد تمام طیف‌های سیاسی هزاره قرار گرفته بود.
   بنابراین، محدود کردن مزاری در سه عنصر مذهب شیعه، صنف روحانیت و گرایش‌های ایدئولوژیک، ضمن آنکه جفا بر کارنامۀ تاریخی و مرامنامۀ سیاسی او می‌باشد، به‌شدت گمراه‌کننده و انحراف‌آمیز است و زوایای روشن میراث و آثار متقن دستاوردهای مبارزاتی و الگوی عملی و اهداف انسانی‌ـ‌عرفی او را پنهان نگه می‌دارد.
5. رویکرد تعاملی
   مهمترین وجه سیاستگری مزاری که اندیشیدن دربارۀ آن برای نسل‌های امروز و فردای هزاره، به‌مثابه یک آموزۀ سیاسی، مهم است، شناخت مزاری از پیچیدگی‌های ساختاری جامعۀ افغانستان و گفتمان قومی حاکم بر فضای تعامل ملی بود. او با درک این پیچیدگی، معتقد بود که هزاره‌ها برای شریک شدن در سرنوشت مشترک و سهم گرفتن در شکل‌بندی تاریخ سیاسی و بهسازی نظم قدرت ملی می‌باید ‌رویکرد تعاملی با تمام اقوام پیشه کنند و همسازگری را به‌عنوان یک اصل در بنیاد رویکرد سیاسی خویش اتخاذ نمایند. به همین دلیل بود که می‌گفت: «ما وحدت ملی را یک اصل در افغانستان می‌دانیم.»
   اگر مزاری در سه سال حضور خود در کابل کوشید با تمام رهبران قومی و قدرت‌های ذی‌دخل در بحران کشور، از درِ گفتگو و تفاهم و در مواردی مانند رابطه با رهبری سیاسی جامعۀ اوزبیک، از دریچۀ دوستی و اعتماد وارد شود. مزاری در هیچ جنگی پیشگام نشد. تمام جنگ‌هایی که بین حزب وحدت به رهبری او وجمعیت اسلامی به رهبری برهان ادین ربانی و حزب اتحاد اسلامی به رهبری عبدالرب رسول سیاف اتفاق افتاد، جنگ دفاعی بود. او می‌دانست که حزب وحدت تحت رهبری او و بلکه‌ تمام هزاره‌ها، نه توان ادامۀ جنگ‌های فرسایشی را دارد و نه قدرت برنده شدن در تقابل همه‌گیر نظامی را. به همین دلیل کوشش او این بود که ضمن دفاع از حریم هویت و حرمت جامعۀ خود، برای بهسازی زندگی جمعی و ثبات سیاسی، به زیست مسالمت‌جویانه و مبادلات فرهنگی‌ـ‌تمدنی هویت‌ها می‌اندیشید و بدین رو، تعامل، همسازگری و همپذیری در مناسبات چندجانبۀ قومی را مهمترین ضرورت بقای سیاسی و تضمین‌گر حیات ملی می‌دانست.
6. مانفیست ملت سیاسی
   بزرگترین مانفیست مزاری، ساختن یک «ملت سیاسی» از جامعۀ هزاره بود. او دریافته بود که مشکل بزرگ تاریخی هزاره‌ها فقدان یک «روح جمعی» در فرایند یک آگاهی سیاسی و در قالب یک نهاد مشترک سیاسی می‌باشد که بتواند هزاره‌ها را به صفت یک «قدرت اجتماعی» و یک ملت سیاسی صاحب اقتدار جمعی در سطح ملی ارتقا بخشد.
   مزاری برای ساختن یک ملت سیاسی، سه عنصر بنیادین را در جامعۀ هزاره برجسته ساخت و تمام گروه‌های اجتماعی، طوایف و مناطق هزاره‌ها را به آن سه عنصر اساسی معطوف نمود:
   الف) ایجاد یک نهاد قدرتمند سیاسی که بتواند به‌عنوان چترِسیاسی و مطمئن برای هزاره‌ها عمل کند و ترجمان قدرت سیاسی، آرمان‌های تاریخی و خواسته‌های بنیادین اجتماعی آنها باشد.
   حزب وحدت زیر رهبری مزاری، توانست به‌عنوان یک نهاد قدرتمند موقعیت پیدا کند و بدین ترتیب موفق گردید به‌مثابه یک نیروی انسجام بخش سیاسی‌ـ‌اجتماعی، گروه‌های اجتماعی مختلف و نیروهای سیاسی‌ـ‌ایدئولوژیک متعدد را سازماندهی نماید و در عرصۀ تعامل قدرت سیاسی به‌عنوان یک طرف اصلی و قدرتمند نقش ایفا کند.
   ب) رهبری مقتدر و متحد سیاسی:
   شهید مزاری توانست برای نخستین بار در تاریخ سیاسی دو قرن اخیر هزاره‌ها، به‌صفت یک رهبر سیاسی مشروع و مقتدر و برخوردار از زیرکی و تجربۀ طولانی مبارزات سیاسی، ظهور کند و با انتخاب یک زبان مؤثر سیاسی، اهداف اجتماعی، مطالبات سیاسی و نقشۀ استراتژیک ملت‌سازی به تقویت روح جمعی و بیداری وجدان سیاسی هزاره‌ها تکانه‌ای بنیادین ایجاد کند.
   انسجام مردمی، بسیج اجتماعي، زبان مشترک، جرئت اجتماعی و آگاهی فرهنگی و توجه به منافع مشترک از جمله پدیده‌ها و پیامدهای رهبری مزاری بود.
   ج) گفتمان سکولار هویت‌محور مزاری به‌درستی دریافته بود که بحران اساسی و عمومی افغانستان در قدم نخست و بحران اجتماعی‌ـ‌فرهنگی هزاره‌ها به‌تبع آن، بحران هویتی است. نزاع هویتی ساده‌ترین و همزمان عمیق‌ترین نزاع تاریخی می‌باشد که تمام حوزه‌های سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و زیستی‌ـ‌اکولوژیک افغانستان را احاطه کرده است. همین نزاع موجب بحران ساختاری و مانع توسعۀ سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی در این سرزمین گردیده است.
   از همین رو بود که مزاری، نخست بحث احیای هویت را با تکیه بر امر خویشتن‌شناسی تاریخی‌ـ‌فرهنگی، به‌منظور تقویت روح جمعی و تقویت انرژی فرهنگی‌ـ‌اجتماعی و انگیزش مسئولیت و بیداری سیاسی هزاره‌ها مطرح کرد و سپس هزاره‌ها به یک امر کلان‌تر سیاسی معطوف نمود و آن گفتمان سکولار و عرفی در حوزۀ تعامل جمعی در درون جامعۀ هزاره بود. گزاره‌هایی مانند «هزاره بودن جرم نیست»، یا این برسازه که هرقومی به اندازۀ شعاع وجودی خویش باید در قدرت سهیم باشد، و یا طرح حقوق اقلیت‌ها و مشارکت سیاسی، مفروضه‌های سیاسی و عناصر گفتمانی نیرومند، تکان‌دهنده، برانگیزاننده و انرژی‌بخشی بودند که هزاره‌ها را به امر کلانی به‌نام منافع جمعی، قدرت جمعی، مطالبات انسانی و باورهای سیاسی‌ـ‌هویتی معطوف و پیوند زد و بدین ترتیب قدرت منجمد و خفتۀ اراده و فاعلیت آنها را احیا کرد و در مسیر فعلیت فعال شتاب داد.
7. گفتمانِ معطوف به قدرت
   مزاری یک مدعای بزرگ در گفتمان قدرت مطرح کرد و آن، گزارۀ بنیادینِ مشارکت عادلانه هزاره‌ها در قدرت سیاسی بود؛ امری که برای نخستین‌بار با چنین صراحت و قدرت و جدیتی در تعامل قدرت، درحوزۀ ادبیات سیاسی و در فضای کلان گفتمانی افغانستان مطرح می‌شد و به‌تدریج در قاموس ادبیات سیاسی و در مناسبات قومی جا می‌افتاد.
   احزاب سیاسی‌ـ‌جهادی و رهبران فکری و اجتماعی و سیاسی هزاره‌ها تا آن زمان، هیچگاه صاحب یک گفتمان سیاسی روشن نبودند و به‌ویژه در عرصۀ قدرت، هیچ ایده و نشانه‌ای را مطرح نکرده بوند. مزاری اما نخستین فردی بود که وجدان سیاسی هزاره‌ها را معطوف به امر قدرت سیاسی نمود و بحث مشارکت و تعامل در حوزۀ قدرت سیاسی کلان را مطرح وبرای نخستین‌بار به‌صورت نهادمند و پویا، وارد دستگاه ذهنی، روح جهعی و ادبیات سیاسی هزاره ها نمود. بدین ترتیب بود که این گفتمان سیاسی، مهمترین فرصت را برای انسجام سیاسی و همبستگی اجتماعی جامعۀ هزاره فراهم آورد.

(12.03.2019)

بیست‌ودوم حوت؛ معراج نام گذاشتن و به یاد آوردن

مارس 25, 2024 | مقالات

در چشمانِ آبی مزاری

مارس 23, 2024 | مقالات